Азақстанның әлемдік экономикалық байланыстар жүйесінен орын алуы

Мемлекеттілікті орнатудың алғашқы кезеңінде Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев тұжырымдаған Қазақстанның сыртқы саясатын «экономикаландыру» міндеті ерекше өзекті сипатқа ие болды. Дипломаттардың алдына негізгі күш-жігерді Қазақстан экономикасының дамуына барынша жәрдемдесуге, ең алдымен, банкроттық шегінде тұрған кәсіпорындардың қызметін қалпына келтіру, жаңа жұмыс орындарын құру, ең жаңа технологияларды енгізу үшін қажетті шетелдік инвестицияларды тартуға шоғырландыру міндеті қойылды.

Мемлекет басшысының Қазақстан Республикасының сыртқы саясатын «экономикаландыру» жөніндегі нұсқауларын басшылыққа ала отырып, Сыртқы істер министрлігі инвестициялық саясатты түзету жөнінде бірқатар шаралар қолдана білді және осы бағыттағы бұдан былайғы іс-қимылдарға айқындық енгізе алды. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы шетелдік инвесторлар кеңесінің – ЕҚДБ, Дойче Банк, АБН-Амро, Шелл, Мобил, Эни, Тоталь, ЛукОйл т. б. сиқты жетекші шетелдік банктермен және инвестор компанияларымен ашық пікір алысуға мүмкіндік беретін аса маңызды кеңес беру, кеңесу органының жұмысы жандандырылды.

2000–2002 жылдары Алматыда тек Қазақстан үшін ғана емес, сонымен бірге бүкіл Орта Азия үшін бұрын-соңды болып көрмеген оқиғалар – ДЭФ-ның қамқорлығымен бірінші және екінші еуроазиялық экономикалық саммиттер өтті.

Әлемде болып жатқан ықпалдасу үрдістерінің нәтижесінде ел бірте-бірте Еуропаның Азиямен арадағы өңірлік көлік «көпіріне» айналды. Қазақстанның транзиттік-көліктік әлеуетін дамытудың көкейтестілігі республиканың ұлттық мүдделерін іске асыру, саяси және экономикалық өзіндік артықшылықтарын одан әрі еселей түсу қажеттілігінен туындады.

Тәуелсіздік жылдары Қазақстанда транзиттік әлеует жасақталды, оның негізін бірқатар көлік бағыттары құрайды. Бұл орайда республика маңызды екі стратегиялық міндетті шешті, олар: Қазақстанның әлемдік теңіз порттарына шығуы және теміржол, автомобиль және әуе көлігінің негізгі үш бағыт: Ресей, Еуропа мен Балтық елдері: Қытай, Жапония, Оңтүстік Шығыс Азия елдері; Оңтүстік Азия, Кавказ елдері, Иран және Түркия бойынша транзиттік қатынас.

1993 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан темір жолдары Теміржолдар ынтымақтастығы ұйымының (ТЖЫҰ) құрамына кірді. Беделді Ұйымға қатысу елдің халықаралық көлік нарығына шығуын қамтамасыз етті.

1994 жылғы 31 қаңтарда Қазақстан БҰҰ-ның Еуропалық экономикалық комиссиясына (БҰҰ ЕЭК) мүше болды. БҰҰ ЕЭК-мен ынтымақтастық шеңберінде Қазақстан кейбір халықаралық шарттарға қосылды, олардың арасында БҰҰ-ның жол қозғалысы туралы конвенциясын (1968 жыл), жол көрсеткіш таңбалары мен белгі берулер (сигнал) туралы конвенцияны (1968 жыл), Халықаралық автокүрежолдар туралы еуропалық келісімді (ХАК; 1975 жыл) атап айтуға болады.

2004 жылғы сәуірден Қазақстан «Азия күре жол желісі туралы» үкіметаралық шартқа қатысады, мұның өзі халықаралық көлік жүйесіне толығырақ ықпалдасуға мүмкіндік берді.

1998 жылғы 26 наурызда Қазақстан СПЕКА (теңізге шығуға мүмкіндігі жоқ дамушы елдер мен дамушы транзит елдер, донор-елдер министрлерінің, қаржыландыру және даму мәселелерімен айналысатын халықаралық мекемелер өкілдерінің транзиттік тасымал саласындағы ынтымақтастық туралы мәселе жөніндегі халықаралық конференциясы) туралы декларацияға қосылды. Қазақстан Республикасы аталмыш Келісімге қатысуы шеңберінде 2003 жылғы 28–29 тамызда Алматы декларациясы және Алматы іс-қимылдар бағдарламасы қабылданды.

2003 жылғы 29 мамырда Қазақстан Катовицада (Польша) қабылданған Теміржол контейнерлік тасымалды қарқындандыру туралы Декларацияға қол қойды, мұның өзі «Жаңа жібек жолы» Еуразиялық көлік дәлізін құру жөніндегі жобаға қосылуға мүмкіндік берді.

Су жолы қатынасы көлігін, атап айтқанда Ақтау темір портын дамыту мақсатында «Солтүстік-Оңтүстік» халықаралық көлік дәлізі келісіміне қосылу туралы 2003 жылғы 4 шілдедегі №467-II ҚР Заңы қабылданды.

2004 жылғы 24 қыркүйекте Құлжа қаласында ҚР үкіметі мен ҚХР үкіметі арасында «Хоргос» халықаралық шекара маңындағы ынтымақтастық орталығын құру туралы (ХШЫО) келісімге қол қойылды. Бұл келісімнің қабылдануы шекара маңындағы өңірлердің саудасын дамытуға ынталандырды.

Қазақстанның әуежайлары Еуропа мен Оңтүстік-Шығыс Азия арасындағы ұшу сапарларын жүзеге асыратын шетелдік авиакомпаниялар үшін тиімді транзиттік бекеттер болып табылады.

Әлемдік экономикалық байланыстар жүйесінде экспорттық мұнай құбырлары төңірегіндегі жағдай ерекше рөл атқарып отыр.

Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешені «Стратегия-2030» атты әзірленген мемлекеттік бағдарламаға орай республиканың дамуын қамтамасыз ететін басым секторлардың бірі ретінде айқындалды.

Каспий мұнайын игеру мұнай машинасын құрастыруға инвестиция салу базасын жасауға, сервистік компанияларды, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды, мұнай өңдеу мен мұнай химиясын дамытуға мүмкіндік береді, мұның өзі өз кезегінде жаңа жұмыс орындарын құрады және мемлекеттің бюджетіне салық түсімдерін қамтамасыз етеді. Қазақстан жаңа кеніштер ашуға және тиісінше ірі қаржы ағынын тартуға мүмкіндігі бар ұлан-байтақ аумаққа ие болып отыр.

Каспий көміртекті шикізатын әлемдік нарыққа экспорттау проблемасы да Каспий өңірінің барлық елдері үшін мұнай-газ жобаларын дамыту кезінде неғұрлым көкейтесті мәселе болып табылады.

Соңғы жылдар бойына мұнай бағасының ауытқуы салдарынан әлем мұнай нарығын негізгі реттеушілердің бірі ретіндегі ОПЕК-тің (Мұнайды сыртқа шығарушы елдер ұйымы) рөлін қалпына келтірудің куәсі болып отыр. Мұнайдың экспортшы және импортшы елдері әділ «баға дәлізін» орнату қажеттігімен келіседі. Энергия тасымалдаушылар нарығын одан әрі тұрақтандыру қажеттігі, дәстүрлі және болжалды тұрақсыздандырғыш факторлар мен үрдістерді біркелкі ету үшін мұнай өндірудің келешегі зор жаңа өңірлерін мұнай өндіруге тарту қажеттігі туындады.

Каспий теңізі өңірінің осы тұрғыдан алғанда зор мүмкіндігі бар. Каспийдің жер қойнауында көмірсутекті шикізаттың үлкен қоры бар екенін айтпауға болмайды. Мысалы, Қазақстан Ресаубликасының зерттелінген қорлары 20 миллиард баррельге бағаланып отыр, ал Каспий теңізі қайраңының болжалды қоры 100 миллиард баррелден астам мұнайды құрайды. Ұзақ мерзімді келешекте әлемдік нарыққа энергия тасымалдауды басты жеткізушілердің біріне айналуға толық мүмкіндігі бар.

Қазақстан Ресаубликасының энергетикалық секторының дамуы – сыртқы және ішкі мұнай саясатының аса маңызды мәселелерінің бірі болып табылады және республика экономикасын дамытудың басым секторы ретінде орнықтырылды.

Қазақстан ең алдымен елде іске асырылатын мұнай мен газ өндіру және тасымалдау жөніндегі жобалардың экономикалық тиімділігіне қол жеткізуді жақтайды. Бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін Қазақстан Каспий өңірінің барлық мемлекеттерімен, сондай-ақ, АҚШ, Ресей, Қытай сияқты әлемдік державалармен ынтымақтастықты дамытып отыр.

Қазақстан Республикасы көмірсутектердің стратегиялық қорлары бар мемлекеттер тобына кіреді, олар әлемдік энергетикалық нарықтың қалыптасуына және жай-күйіне тікелей ықпал етеді. Каспий өңірінде өндірілетін мұнайдың барлық көлемінің үштен екісі Қазақстанға тиесілі. Қазақстанда барланған мұнай қорларының шамасы 9 миллиард баррельден 17,6 миллиард баррельге дейінгі мұнайды құрайды.

Қазіргі кезде Қазақстан өз мұнайын Атырау-Самара және КҚК (Каспий құбыр желісі консорциумы) сияқты бірқатар аса маңызды мұнай құбырлары экспортқа шығарады, сондай-ақ таяудағы болашақта мұнайды Баку-Тбилиси-Джейхан мұнай құбырымен тасымалдау туралы келісімге қосылуды жоспарлап отыр.

Атырау-Самара мұнай құбыры Қазақстан мұнайын Ресей Федерациясының аумағы арқылы экспортқа шығарудың негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Одан әрі мұнай негізгі екі бағыт бойынша тасымалданды, олар: Новороссийск пен Одесса. Едәуір көлемдегі мұнай, сондай-ақ Украинаның мұнай өңдеу зауыттарына да жеткізіледі.

«Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының үкіметтері арасындағы отын-энергетикалық кешендер ынтымақтастығы және оларды дамыту туралы» 2001 жылғы 12 желтоқсандағы келісімге тіркелген хаттамаға сәйкес Ресей тарабы Ресей Федерациясының аумағы арқылы «Транснефть» ААҚ-ның мұнай құбыры жүйесімен, соның ішінде:

· Атырау-Самара мұнай құбырымен – кемінде жылына 15 миллион тонна

· «Махачкала-Тихорецк-Новороссийск» мұнай құбыры жүйесімен – кемінде жылына 2,5 миллион тонна Қазақстан мұнайының транзитін жүзеге асыру мүмкіндігін беруге кепілдік жасады.

«Каспий құбыр желісі консорциумы» (КҚК). «Каспий құбыр желісі Консорциумы Лимитет» жауапкершілігі шектеулі компаниясы Қазақстан Республикасы мен Оман Сұлтандығы үкіметтері арасындағы келісім негізінде 1992 жылғы 17 маусымда Бермуд аралдарында тіркелді. 1992 жылғы 23 шілдеде келісімге Ресей Федерациясы қосылды. 1996 жылғы 27 сәуірде КҚК-ны қайта ұйымдастыру туралы хаттамаға қол қойылды, ал 1996 жылғы 6 желтоқсанда Каспий Құбыр желісі Консорциумын қайта ұйымдастыру туралы акционерлердің шартына қол қойылды.

Баку-Тбилиси-Жейхан (БТЖ) экспорттық мұнай құбыры. 1998 жылғы Анкара және 1999 жылғы Стамбұл Декларацияларына қол қою БТЖ ОЭТ жобасын іске асырудың негізін қалады. 2002 жылғы 18 қыркүйекте Әзірбайжан, Грузия және Түркия Президенттерінің қатысуымен Сангачальск терминалының аумағында Баку-Тбилиси-Жейхан мұнай құбырының құрылысын бастаудың ресми рәсімі өткізілді.

Батыс Қазақстан – Қытай мұнай құбыры. 1997 жылғы қыркүйекте Қазақстан мен Қытай үкіметтері арасында «Мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық келісімге» қол қойылды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының МЭМР мен Қытай ұлттық мұнай-газ компаниясы (ҚҰМК) арасында «Кеніштерден кен өндіру және мұнай құбырларын салу жобалары туралы бас келісім» жасалды.

1998 жылғы 13 маусымда «ҚазТрансОйл» МТҰК (Мұнай тасымалдау ұлттық компаниясы) ЖАҚ-пен «Мұнай мен газды барлау және өндіру жөніндегі Қытай Ұлттық корпорациясы» (МГБӨҚҰК) «Батыс Қазақстан -Қытай» мұнай құбыры құрылысының ТЭН-ін (техникалық-экономикалық негзідеме) бірлесіп әзірлеу туралы келісімге" қол қойды, бұл келісімге сәйкес Қытай және Қазақстан жобалау институттарының мамандары жобаның ТЭН-ін әзірледі.

2003 жылғы маусымда «ҚазМұнайГаз» ҰҚ" ЖАҚ пен ҚҰМҚ арасында Қазақстан-Қытай мұнай құбырын кезең-кезеңмен салуға жұмсалатын инвестицияны негіздеу жөніндегі бірлескен зерттеулер туралы келісім жасалды. 2003 жылы тамызда МГБӨҚҰК мен «ҚазМұнайГаз» ҰҚ" ЖАҚ арасында Қазақстан-Қытай мұнай құбыры бірінші кезеңінің құрылысын жеделдету туралы меморандумға" қол қойылды.

Батыс Қазақстан-Қытай мұнай құбырын кезең-кезеңмен салуға жұмсалатын инвестицияны негіздеу жөніндегі бірлескен зерттеулер туралы келісімге" сәйкес мұнай құбырын 2 кезеңде салу көзделеді:

1-кезең (2004–2006) – қуаты жылына 10 миллион тонналық Атасу-Алашанькоу мұнай құбырының құрылысы, кейіннен бұл қуат жылына 20–30 миллион тоннаға дейін ұлғайтылады.

2-кезең (2009–2010) – Кеңқияқ-Құмкөл-Атасу мұнай құбырының құрылысы және Кеңқияқ-Атырау мұнай құбырының өткізу мүмкіндігін көбейту.

Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруі ҚР Президентінің Жолдауындағы экономикалық жаңғыртудың және Қазақстанның халықаралық нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігін нығайтудың қосымша құралы ретіндегі алғашқы кезектегі міндеттердің бірі болып табылады.

Қазақстан 1996 жылы бақылаушы мәртебесін алған сәттен бастап ДСҰ-ға кіру жөніндегі белсенді келіссөз жүргізілуде.

Келіссөз Женевадағы ДСҰ хатшылығында көп жақты деңгейде де (жүйелік мәселелер, ауыл шаруашылығы жөнінде), екіжақты деңгейде де (тауарлар мен көрсетілетін қызметтер нарығына қолжеткізім жөнінде) жүргізіледі.

Қазіргі кезде Қазақстан делегациясы негізгі төрт бағыт бойынша келіссөздер жүргізуде, олар: тауарлар нарығына қол жеткізу жөніндегі келіссөз; қызмет көрсету нарығына қол жеткізу жөніндегі келіссөз; ауыл шаруашылығы жөніндегі көп жақты арнайы келіссөз; жүйелік мәселелер жөніндегі келіссөз, оның негізгі мақсаты – республиканың заң шығару саласында қабылдауға тиіс шараларды айқындауы болып табылады.

Қазақстан көптеген нарықтық реформаларды жүзеге асырды. Экономикалық дамудың негізгі өлшемдері бойынша республика өзара шектеулер болмайтын халықаралық саудаға қосылуға дайын.

Қазақстанға ДСҰ-ның бас директоры С. Паничпакдидің 2004 жылғы шілдеде келу сапары Қазақстан Республикасы мен ДСҰ ынтымақтастығындағы маңызды оқиға болды. Сапардың қорытындысы бойынша Қазақстанның ДСҰ келісімдерінің міндеттемелерін қабылдау жөніндегі жалпы ұстанымын түсінуге қол жеткізілді.