Түрк былгә : ҡғн : түрксыр боднғ : оғз боднғ : ығдүолрор

(62) Төрк Белге: ҡаған: төрк-сыр (Үҫәргән) бөтөнгә (халҡына),: уғыҙ бөтөнгә (халҡына): игелекле (булып) ултыралыр (тәхеттә).

Быныһын эшләп бөттөм: 03.11.2006.

 

 

Көлитуған батырға арналған, уның бер туған ағаһы Юллыҡтуған ҡаған яҙған ҙур ядкәрҙең теүәл күсермәһе килтерелә түбәндә;:

 

Көлитуған хөрмәтенә торғоҙолған һәйкәл үҙе.

 

Ядкәрҙәге ырын хәрефтәренең хәҙерге башҡорт хәрефтәренә күсерелеше (һәр пункт аҫтында бирелә бара текстың хәҙергесә тулы өнлө уҡылышы).

 

(1) үзә күк: тңры: срә: йғз: йр: ҡылнтуҡдә: кынрә: кысы: оғлы: ҡылнмс: кысы: оғлынтә: үзә: чүмпәм: Бомн ҡғн: ыстымы ҡғн: олрмш: олрпн: түрк: боднң: ылын: түрүсын: утоутә:бырмс: ынты: бырмс:

 

(1) Өҫтә Күк: Тәңре,: аҫта Көрән Ер: ҡылынғанда: ике арала: кеше: улы: ҡылынмыш.: Кеше: улынан: өҫтә: әсәм-апам (олатам-оләсәм): Быуман ҡаған,: Истәми ҡаған: ултырмыш.: Ултырып,: төрк[31] бөтөндөң (халҡының): илен,: турыһын (ҡанунын): тота: бирмеш: ине.: Бирмеш:

(2) түрт: болң: ҡоп: йғырмс: сүсүлпн: түрт: болңдҡы: боднғ: ҡоплмс: ҡопбз: ҡылмс: бшлғғ: йкнтрмс: тызчгг: сүкүрмс: ылгрү: ҡдрҡн: йышкә тгы: кырү: тмрҡығҡә тгы: уҡонтрмс: кынрә;

 

(2) дүрт: булындығында (тарафында): күп:яу (дошман) имеш.: Сү (ғәскәр) һуғыштырып,: дүрт: булындығындағы: бөтөндәрҙе (халыҡтарҙы): күп алмыш, күп боҙоу: ҡылмыш,: башлыларын: йөгөндөртмөш,: теҙлеләрен: сүктермеш.: Алғараҡ (көнсығышҡараҡ): Ҡыҙырған: йышҡа (юшауға, үләнлеккә) тиклем,: кирегә --: Тимерҡапҡаға тиклем: ҡундырмыш (ғәскәрен).: Ике арала

(3) ыды оҡсз күк: түрк: нчә: олрор рмс: былгә ҡғн рмс: лп ҡғн рмс: бойруҡысмә: белгә: рмс рнч: лп рмсрнч: бглрыймә: бодныймә: түзрмс: ны үчүн: ылг: нчәутоутмс: рнч: ылгутоутп: түрүг: ытмс: үзынчә;:

 

(3) ине үкһеҙ күк төрк.: Анда: ултырыр имеш: Белге: ҡаған[32] имеш,: алып ҡаған имеш,: бойороҡтары йәнә: белекле: имеш бит,: алып имеш бит.: Бәкләре йәмғеһе,: бөтөнө (халҡы) йәмғеһе: төҙ (тоғролоҡло) имеш: аның өсөн, --: илен: шулай тотмош: бит,: илен тотоп: хөкөм: итмеш; үҙенсә (үҙ үлеме менән)

(4) кргк: болмс: йғчы: сығутчы: үңрә: күн: утоғсҡдә: бүклы: чүлгл: утбғч: тупут: пр: порм: ҡырҡз: үчуҡорыҡн: оутз утутр: ҡыутн: утутбы: бончә: бодн: клпн: сығутәмс: йоғләмс: нтғ: күлг: ҡғн рмс: нтә кысрә: ынсы: ҡғн:

 

(4) кергәк (гүр эйәһе): булмыш.:Юҡлап: һыҡтанырға: шунда: көн тыумыштан (көнсығыштан): мүкле сүлдәгеләр,: утбағыусы (Ҡытай),: тибет,: абар,: бурум (Рим),: ҡырғыҙ,: өс уғыр хан,: ватасы (ватыусы) ут атар[33],: ҡатай-көҙән,: татабы[34] --: барса: бөтөн (халыҡ): килеп: һыҡтанмыш,: иламыш.: Шундай: көйлө (шәп): ҡаған имеш.: Анда һуңыраҡ: энеһе: ҡаған:

(5) болмс рнч: оғлыутә: ҡғнболмс рнч: нтә кысрә: ынысы: чысынтг: ҡылнмдуҡ рнч: оғлы: ҡңынтг: ҡылнмдуҡ рнч: былгсын: ҡғн: олрмс рнч: йблҡ: ҡғн: олрмс рнч: бойруҡы: ймә: былгсн рнч: йблк рмс рнч:

 

(5) булмыш бит,: улы ла: ҡаған булмыш бит.: Анда һуңыраҡ: энеһе:олатаһындай: ҡылынманы (булманы) бит,: улы: атаһындай: ҡылынманы (булманы) бит,:белекһеҙ: ҡаған: ултырмыш бит,: ябалаҡ (яман): ҡаған: ултырмыш бит,: бойороғо: йәнә: белекһеҙ ине бит --: яман имеш бит.:

(6) бглры: бодны: түзсз: үчн: утбғч бодн: тблгын: күрлг: үчүн: рмҡчысын: үчүн: ынлы: чылы: кы[ң]сүрткын: үчүн: бглы: боднлғ: йоңшорутуҡын: үчүн: түрк: бодн: ыллдк: ылын: ы[чғ]но: ыдмс:

 

(6) Бәкләре,: бөтөнө (халҡы): төҙһөҙ (тоғролоҡһоҙ): (булғаны) өсөн,: утбағыусы (Ҡытай) бөтөнө (халҡы): ярығыбыҙҙы: күрә алғаны: өсөн,: арбаҡлағаны: өсөн,: энеле: -олаталы (барыһы): ханға (ҡаршы) һуғышҡаны[35]: өсөн,: бәкле:бөтөнлөгөн: йомшартҡаны: өсөн: төрк: бөтөн (халҡы): иләүләнгән: илен: (ҡулынан) ысҡынды: итмеш,:

(7) ҡғнлдуҡ: ҡғнын: йытрү: ыдмс: утбғч: боднкә: бглк: орыоғлын: ҡол болты: сылк: ҡызоғлн: күң болты: түрк: бглр: түрк әутын: ыуты: утбғчғы: бглр: утбғч: әутын: утоутпн: утбғч: ҡғнҡә;

 

(7) ҡағанланған: ҡағанын: йотторҙо: итмеш,: утбағыусы (Ҡытай): бөтөнгә (халыҡҡа).: Бәклек,:ир-уғлан: ҡол булды,: һылыу: ҡыҙ-уғлан: күң (күңдәм хеҙмәтсе) булды,: төрк: бәкләре: төрк: атын (исемен): юйҙы (әйләндерҙе): утбағыусыға (ҡытайға);: бәкләр: утбағыусы (ҡытай): атын (исемен): тотоп,: утбағыусы (ҡытай): ҡағанға

(8) күрмс: лгйыл: ысг күчг: бырмс: ылгрү: күн: утоғсҡдә: бүклы: ҡғнҡә: тгы: сүлйү: брмс: уторғры: тмрҡпғҡә: тгы: сүлйү: бырмс: утбғч: ҡғнҡә: ылын: түрүсын: лыбырмс: түрк: ҡрә: ҡмғ;:

 

(8) күрер имеш (ҡарар имеш).: Илле йыл: эҫе көсөн: бирмеш.: Алғары: көн:тыуышҡа (көнсығышҡа) --: Мүкле: ҡағанға: тиклем: һуғышып: бармыш,: ултыраҡлы: Тимерҡапҡаға: тиклем: һуғышып: бармыш,: утбағыусы (ҡытай): ҡағанға: илен,: турыһын (ҡанунын): алып бармыш.: Төрк ҡоро: күмәк:

(9) бодн: рчә тымс: ыллг: боднртм: ылм: мутыҡны: кмкә: ылг: ҡзғнормн: тыррмс: ҡғнлғ: бодн: ртм: ҡғнмҡны: нә ҡғнҡә: ысг күчг: бырүрмн: тыррмс: нчә тып: утбғч: ҡғнҡә: йғы болмс:

(9) бөтөн (халыҡ) --: ир-олата әйтмеш:: “Илле (дәүләтле): бөтөн (халыҡ) инем,: илем: өмөтө ҡанә (ҡайҙа)?: Кемгә: иллелек (дәүләтселлек): ҡаҙанырмын? --: тир имеш. --:Ҡағанлыҡлы: бөтөн (халыҡ): инем,: ҡағаным ҡанә (ҡайҙа)?: Ниндәй ҡағанға: эҫе көсөмдө: бирермен?!” – тир имеш.: Анса (шулай) тип,: утбағыусы (ҡытай): ҡағанға: яу (дошман) булмыш.:

(10) йғы болп: ытнү: йрутоно: омдуҡ: йнә: ычҡмс: бончә: эсг күчг: бырткгрү: сҡнмуты: түрк: бодн: үлүрйын: орғсрутйын: тыррмс: йоҡдо: брыр: рмс: үзә: түрк: тңрысы: түрк ыдуҡйыры:

 

(10) Яу булып,: этенеп,: йортонда: өмөтһөҙлөк: йәнә: сикмеш.: Барса: эҫе көсөн: бирә тороп,: ысҡынманы (азат булманы).: Төрк: бөтөн (халҡы): “үләйем,: ырыуымды серетәйем”,: тир имеш,:юғалыуға: барыр: имеш.: Өҫтә: төрк: Тәңреһе,: (аҫта) төрк изге Ере:

(11) собы: нчә тмс: түрк: бодн: йоуҡ: болммзон: тыйн: бодн: болчон тыйн: ҡңм: ылтрс ҡғнғ: үгм: ылбылгә ҡутонғ: тңры: тупсынтә: уҡоуҡп: йүгрү: күтүрмсрнч: ҡңм ҡғн: йыты йгрмы: рн: утшҡмс: утшрә;:

 

(11) һүҙен: анса (шулай) әйтмеш:: “Төрк: бөтөн (халҡы): юҡ: булмаһын! --: тиеп. --: Бөтөн (халыҡ):булһын!” – тиеп.: Ҡаңым (атам): Илтиреш ҡағанды,: өгәм (үгәй анам) Ил Белге ҡатынды[36]: Тәңре: түбәһендән: ҡағып: юғары: күтәрмеш бит!: Атам ҡаған: егерме ете: ир (менән): (юл) үтә сыҡмыш,: үтешендә:

(12) йорйор: тыйн:күсдп: блҡдҡы: утғҡмс: утғдҡы: ынмс: тырлп: йтмср бюолмс:тңры: күч быртк: үчн: ҡңм ҡғн: сүсы: бүрытг: рмс: йғысы: уҡонтгрмс: ылгрү: уҡорғро: сүлп: тырмш: ҡобрутмш: ҡмғы:

 

(12) өйөр-өйөр: төйнәй: күс, тип: ишетеп,: балыҡтағылар (ҡалалағылар): тауға ыҡмыш (ағылмыш),: тауҙағылар: инмеш (төшмөш);: тирелеп (йыйылып),:етмеш ир булмыш.: Тәңре: көс: биргәне: өсөн,: атам ҡаған: һуғышсылары: бүреләй: имеш,: дошмандары: ҡуйҙай имеш.: Алға (көнсығышҡа) ҡарай,: кирегә (көнбайышҡа) ҡарай: ғәскәрен йөрөтөп: тирмеш (йыймыш),: күп ир итмеш.: Күмәге:

(13) йты йз р: болмс: йты йүз р: болп: лсрмс: ҡғн срмс: боднғ: күңдмс: уҡол дмс: боднғ: түрк: түрүсүн: ычғнмс: боднғ: чүмпәм: түрүсынчә: йрутмс: түлыс: утрдош:

 

(13) ете йөҙ ир: булмыш,: ете йөҙ ир: булып: алышырмыш.: Ҡаған аҫрамыш: бөтөндө (халыҡты),: (ошоғаса Ҡытайға) күңдәм хеҙмәтсе тигән,: ҡол тигән: бөтөндө (халыҡты),: төрк: турыһынан (ҡанунынан): ысҡынмыш: бөтөндө (халыҡты): әсәм-апам (олатам-оләсәм): турыһынса (ҡанунынса): йөрөтмөш.: Төләстә[37]: тормош.:

(14) йбғоғ: шдғ: нтә: брмс: брйә: утбғч: бодн: йғы рмс: йырйә: бз ҡғн: утуҡоз оғз: бодн: йғы рмс: ҡырҡз: уҡорыҡн: оутз утутр: ҡыутн: утутбы: уҡоп: йғы рмс: ҡңм ҡғн: бончә;

 

(14) Ябағаһы (ябайҙары),: саты (хан тоҡомдары): шунда: бармыш.: Бирелә (көньяҡта): утбағыусы (Ҡытай): бөтөн (халҡы): яу (дошман) имеш.: Арыла (төньяҡта): Абыз ҡағандың: туғыҙ уғыҙ[38]: бөтөнө (халҡы): яу (дошман) имеш.: Ҡырғыҙ,: уйғыр хан,: ватасы (ватыусы) ут атар,: ҡатай-көҙән,: татар --: күп: яу (дошман) имеш.: Атам ҡаған: быларға (ҡаршы)

Ырҡ: рутуҡы: йты: йолы: сүлмс: йгрмы: сүңс: сүңсмс: тңры: йрлҡдуҡ: үчүн: ыллгг: лсртмс: ҡғнлғғ: ҡғн: срутмс: йғығ: бз ҡылмыс: тызлгг: сүңүрмс: бшлғғ: йүкнтүр

 

(15) ҡырҡ артығы ете (йәғни 47): юлы (тапҡыр): һуғышҡа йөрөмөш,: егерме: һуғышта: һуғышмыш.: Тәңре: ярлыҡағаны: өсөн: иллеләрҙе: илһеҙ итмеш,: ҡағанлыларҙы: ҡағанһыҙ итмеш,: яуҙарҙы: боҙа ҡылмыш (ҡыйратмыш),: теҙлеләрҙе: сүктермеш,: башлыларҙы: йөгөндөрмөш.

(16) түрүг: ҡзғнп: очә: брмс: ҡңм: ҡғнҡә: бшлйо: бзҡғнғ: блбл: тыкмс: олтүтүдә: үзә: чым ҡғн: олурты: чым ҡғн: олрпн: түрк: боднғ: йычә: ытды: ыгты: чығнғ;

 

(16) Турылар (ҡанундар): ҡаҙанып: оса (вафат була): бирмеш.: Атам ҡағанға: башлайы (башлығы): Абыҙ ҡағанлы: балбалдар (тораташтар): тегелмеш (ҡуйылмыш).: Ул турыла (ҡанунда): өҫтә --: олатам ҡаған: ултыра.: Олатам ҡаған,: ултырып,: төрк бөтөндө (халҡын): йәшә: итте (йәшәтте),: икте (сәсте): сығанаҡ (йәшәү сығанағы).

Чым ҡғн: олрутуҡдә: үзм: утордош: бодн: үзә: шдртм: чм ҡғн: бырлә: ылгрү: йшл үгз: шнтоң: йзыҡә тгы: сүлдмз: уҡорғро: тмрҡпғҡә: тгы: сүңдмз: күгмн: шә: ҡы

 

(17) Олатам ҡаған: ултырғанда: үҙем: тордош: бөтөн (халҡы): өҫтөндә: сат (солтан) инем.: Олатам ҡаған: (менән) бергә: алғары (алдағы, көнсығыштағы): Йәшел ыуыҙҙағы[39]: Шантуң[40]: яҫылығына тиклем: ғәскәр илттек беҙ,: уйғыр ҡырына,: Тимерҡапҡаға: тиклем: һуғыштыҡ беҙ,: Күгмән[41]: аша: килеп

Мғы: быш оутз: сүлдмз: үч йгрмы: сүңшдмз: ыллгг: ылсртдмз: ҡғнлғғ: ҡғнсрүтдмз: тызлгг: сүкртмз: бшлғғ: йкүнтртмз: түргс: ҡғн: түркмз

 

(18) күмәге: утыҙ биш (тапҡыр): ғәскәр илттек беҙ,: егерме өс (тапҡыр): һуғыштыҡ беҙ,: иллеләрҙе: илһеҙ иттек беҙ,: теҙлеләрҙе: сүктерҙек беҙ,: башлыларҙы: йөгөндөрҙөк беҙ.: Төргөш: ҡаған: (үҙ) төркөбөҙ

Чүн: бызңә: йңлуҡын: үчүн: ҡғны: үлты: бойруҡы: бглры: ймә: үлты: онуҡ: бодн: мгк: күрты: чүмз: пәмз: утоутмс: йыр соб: ыдсз: болмзон: тыйн: збоднғ: ытп: йр

 

(19) (булғаны) өсөн, беҙгә (ҡарата) яңылышлығы: өсөн: ҡағаны үлде,: бойороғо (бойороусы вәзире, премьер-министры),: бәкләре: йәнә: үлде.: Ун уҡ: бөтөн (халҡы): имгәк: күрҙе.: Олатабыҙ,: оләсәбеҙ: тотмош: Ер-Һыу эйәһеҙ: булмаһын: тип,: аҙҙы (аҙ һанлыны) бөтөн (халыҡ): итеп: яратыусы

Брс бг: рты: ҡғнут: бөнтә: быз: быртмз: сыңлм: уҡончйоғ: бртмз: үзы йңлты: ҡғны үчты: бодны: күңуҡол: болты: күгмн: йыр соб: ыдсз: ҡлмзонтыйн: зҡырҡз: боднғйрут

 

(20) Барс бәк: ине.: Ҡаған атын (исемен): бында (уға) беҙ: бирҙек беҙ,: (уға) һеңлем: кесеһен: бирҙек беҙ.: Үҙе яңылышты --: ҡағаны осто (вафат булды),: бөтөнө (халҡы),: күңдәмдәре ҡол: булды.: Күгмән: ер-һыуы[42]: эйәһеҙ: ҡалмаһын тип,: аҙғын ҡырғыҙ: бөтөн (халҡы) йортона

Йнә: быртмз: лгрү: ҡдрҡн: йшғ: шә: боднғ: нчә уҡонторутмз: нчә ытдмз: уҡорғро: кңүутрмнҡә: тгы: түрк: боднғ: нчә уҡонтрутмз: нчә тдмз: олүдкә: уҡол: уҡоллғ: болмс: рт

 

(21) йәнә барҙыҡ беҙ.: Алғары (көнсығыштағы): Ҡыҙырҡан: юшығы (үләнлеге): аша (уҙып),: күпме көн торҙоҡ беҙ,: күпме үттек беҙ!: Кирегә (көнбайышҡа) ҡарай: Киң Үтәрмәнгә: тиклем: төрк бөтөндө (халҡын): шунса (киңлеккә) ҡундырҙыҡ (еректерҙек) беҙ,: шунса тоттоҡ беҙ,: ул ваҡытта: ҡол: ҡоллоғон: белмәҫ: ине.:

Нчә ҡзғнмс: ытмс: лмз: түрүмз: рты: түрк: оғз: бглры: бодн: сдң: үзә тңры: бсмср: срәйыр: тлнмср: түрк: бодн: лңн: түрүнң: кмрутуты

 

(22) Шунса ҡаҙанмыш: итмеш --: илебеҙ,: турыбыҙ (ҡануныбыҙ): (бар) ине.: Төрк,: уғыҙ бәкләре,: бөтөнө (халҡы): ишетегеҙ!: Өҫтән Тәңре: баҫмаһа,: аҫтан Ер: теленмәһә, --: төрк: бөтөн (халҡы),: илеңде,: турыңды (ҡануныңды): кем арытты?!

(23) үкүн: күргүңн: үчүн: ыгдмс: былгә: ҡғнңә: рмсбрмс: дгүлң[ә]кнтү: йңлтғ: йблҡ: кыгүртг: йрклғ: ҡнтн: клп: йнә лтды: сүңглг: ҡнтн: клпн: сүрәлтды: ыдуҡүткн: йы[ш]

 

(23) Үкен!: Кирелегең: өсөн (менән): игелекле: Белге: ҡағаныңа: ҡаршы барып,: изге илеңә ҡандай (ниндәй): яңылышлыҡ,: яманлыҡ: килтерҙең!: (Һуғыш) яраҡлылар: ҡайҙан (булһа ла) килдеме,: йәнеңде ала иттеме (алдымы),: һөңгөлөләр: ҡайҙан (булһа ла): килдеме,:сураны (бала-сураны) ал иттеме (алдымы)?: (Утбағыусыға – Ҡытайға хеҙмәт итеп,) изге Үтәкән: йыш (юшауына, үләнлегенә)

Брдғ: уҡорығро: брғмә: брдғ: брдуҡ: йырдә: дгүг: олрнч: ҡнң:: собчә: йүгрты: сүңкүң: утғчә: йутды: бглк: оры оғлң: уҡол: болты: слк ҡыз оғлң: күң болты: былмдк үчүн

 

(24) барҙың,: кирегә (көнбайышҡа) ҡарай: барыуға: барҙың,: барған: ерҙә: гелән: шул (ине) бит:: ҡаның: һыуса (һыуҙай): йүгерҙе (аҡты),: һөйәгең: тауҙай: ятты,: бәклек: ирең, улың: ҡол: булды,: һылыу ҡыҙ, улың: күңдәм булды.: (Шуларҙы) белмәлек (белдерер) өсөн

(25) бшлйо: ҡрҡз ҡғнғ: блбл: тыкдм: түрк: боднғ: утыкүсы: йуҡ болмзон: тыйн: ҡңм ҡғнғ: үгм ҡутонғ: күтрмш: тңры: ылбыргмә тңры: түрк: бодн: утыкүсы: йуҡ бо[л]

 

(25) башлығы: ҡырғыҙ ҡағанлы: балбалдар (тораташтар): тектем (ергә).: Төрк: бөтөндөң (халҡының): аты (исеме), күсе: юҡ булмаһын,: тиеп,: атам ҡағанды[43],: өгәм[44] (угәй анам) ҡатынды[45]: күтәрмеш: Тәңре,: ил биргән Тәңре:: “Төрк: бөтөндөң (халҡының): аты (исеме),: күсе: юҡ булмаһын,: тип,:

Н: олрутды рнч: нң йылсғ: боднкә: олрмдм: ычрә: шсз: утшрә: йбз йблҡ: боднтә: үзә: олрутм: ынм: күлтыгн: бырлә: сүзлшдмз: ҡңмз: чмз: ҡз

 

(26) (мине лә) ҡаған (итеп): ултыртты бит.: Аның йәлсегән: бөтөнөнә (халҡына): ултырманым,: эсендә: ашһыҙ,: тышында: тунһыҙ: яуыз-яман: бөтөндөң (халыҡтың): өҫтөнә: ултырҙым.: Энем: Көлитуған: (менән) бергә: һөйләштек беҙ:: “Атабыҙ,: олатабыҙ: ҡаҙанышын (юғалтмайыҡ)!” –

(27) тыйн: түрк: бодн: үчүн: түн одммдым: күнтз: олрмдм: ынм: күлтыгн: бырлә: кышд: бырлә: үлүйытү: ҡзғнтм: нчә ҡзғнп: быркы: боднғ;:

 

(27) тиеп.: Төрк бөтөн (халҡы): өсөн: төн йоҡламаным,: көндөҙ: ултырманым,: энем: Көлитуған: (менән) бергә,: ике сат (хан тоҡомо): (менән) бергә: оло етешлекте: ҡаҙандым.: Шунса ҡаҙанып,: (хатта) бер-ике генә: бөтөнгә лә (халыҡҡа ла): ут-һыу (зыяны): ҡылманым.: Мин

Брмш: бодн: үлү йытү: йдғн: йлңн: йнә улты: боднғ: ыгдйын: тыйн: йырғро: оғз бодн: утпә: ылгрү: ҡыутн: утутбы: бодн: утпә: быргрү: утбғчутпә: олғсү: кыйгр

 

(28) бармыш (барған): бөтөн (халыҡ): үлергә етешеп,: йәйәүлеһе,: яланғасы: яныма килде.: “Бөтөнөмдө (халҡымды): игелекләйем!” --: тип,: йырағыраҡ (төньяҡтараҡ): уғыҙ бөтөнгә: үттем,: алғараҡ (көнсығыштараҡ): ҡатай-көҙән,: татабы (татар): бөтөндәренә (халыҡтарына): үттем,: бирегәрәк (көньяҡтараҡ) утбағыусыға (Ҡытайға) үтеп,:оло һуғыш: егерме ике (тапҡыр)

(29) кысрә: тңры: йрлҡзо: уҡоутм: бр үчүн: үлүгм: бр үчүн: үлтчы: боднғ: тыргрү: ыгтм: йлң боднғ: утонлғ: чығн: боднғ: бйтылтм: збоднғ: үкшҡылутм: ығрллгдә;:

 

(29) кисерҙем.: Тәңре: ярлыҡаны:: ҡотом: бар өсөн,: өлгөм: бар өсөн: үлеүсе: бөтөндө (халыҡты): тергеҙеүле: иттем,: яланғас бөтөндө (халыҡты): тунлы (иттем),: юҡсыл: бөтөндө (халыҡты): байыттым,: аҙ бөтөндө (халыҡты): ҡуш (ишле) ҡылдым.: Уғыры иллегендәге:

Боднғ: уҡоп: бз ҡылтм: йғсыз: ҡылтм: уҡоп: мңә: күрты: ысг күчг: бырур: бончә: кргкболты: ҡңмҡғн: очдуҡдә: ынм: күлтыгн: йы

 

(30) бөтөнгә (халыҡҡа): күп: боҙоу ҡылдым,: (уларҙы) яуһыҙ (дошманлыҡһыҙ): ҡылдым,: күбе: миңә: күрҙе (ҡараны),: эҫе көсөн: бирер (ине).: Шунса: хакимлыҡ: ҡаҙанып,: энем: Көлитуған: үҙенсә (үҙ үлеме менән): гүр эйәһе булды.: Атам ҡаған: осҡанында (вафат булғанында): энем: Көлитуған: ете (йәштә ҡалды).

Омй тг: өгм: ҡутон: уҡоутңә: ынм: күлтыгн: рутболты: луты йгрмы: йшыңә: чым ҡғн: ылын: түрүсын: нчә ҡзғнты: лутычоб: соғдҡутпә: сүлдмз: боздмз: утбғч: оңутоутуҡ: быст

 

(31) Һомайҙай: өгәм (үгәй анам) ҡатын[46]: ҡатында (янында) энем: Көлитуған: ир-ат булды[47].: Егерме алты: йәшендә: олатам ҡағандың: илен,: турыһын (ҡанунын) --: шунса ҡаҙанышты: илтешеп,: Соғдҡа үтеп: һуғыштыҡ беҙ,: боҙҙоҡ беҙ,: утбағыусының (Ҡытайҙың): уң тотоғон (уң флангыһын тотоусы ғәскәрен): баҫтыҡ.

Көлтыгн: йдғн: опл йотгды: оң утоутуҡ: йорчын: йрҡлғ: лгнутоутды: йрҡлғды: ҡғнкә: нчолды: олсүг: нтә йуҡҡышдмз: быр аутз: йшыңә: ччә[сң]үркә: сүңшдмз: ңлкы: утдҡнчорң: боз

 

(32) Көлитуған: йәйәүләп: ап-алға тейҙе,: уң тотоҡ: эйәрсенен --: яраҡлыҡ (көп-ҡорал): алғанын тотто,: яраҡлыны (көп-ҡораллыны): ҡағанға: инселәне (бүләк итте).: Оло һуғышта: анда: (аларҙы) юҡ ҡылдыҡ беҙ.: Утыҙ бер: йәшендә: сәсә-сәңкемгә[48] (ҡаршы): һуғыштыҡ беҙ,: иң алға: үткән осорҙа: буҙы (буҙ аты)

Лты: кынты: ышбрә ймутр: боз утғ: бынп: тгды: олутнтә: үлты: үчнч: йгнсыл[г]: бгң: кдмлг: уторғут: бынп: тгды: ол утнтә: үлты: йркынтә: йлмсынтә: йүзрутуҡ: уҡонруты: йыз[кә]: бшыңә: бырт

 

(33) үлде.: Икенсе: Эшбара Ямтарҙың: буҙ атын: менеп: тейҙе (ташланды),: ул аты ла үлде.: Өсөнсө: Йөгөн Һөлөк: бәктең: ике аҙымлыҡ (юрға): туры атын: менеп: тейҙе (ташланды),: ул аты ла: үлде.: Ярағына (дошманына): елмешендә: йөҙҙәрсә уҡ: ҡундыртты,: еҙле (еҙ кәпәсле): башына: берәүе

(34) тгдкын: түрк: бглр: уҡоп былырсыз: ол сүг: нтә йуҡҡышдмз: нтә кысрә: йрбйрук[о]: олғркн: йғыболты: ныйнп: түргыйрғон: күлтә: боздмз: олғыркнзҡнә: рн: тзп: брды: күлтыгн: [алты отуз]:

 

(34) тейгәнен: төрк: бәкләре: уҡып: белерһегеҙ.: Ул һуғышсыларҙы: анда юҡ ҡылдыҡ беҙ.: Анан һуңыраҡ: Ер-Байырҡа,: Оло-Иркен: (беҙгә) яу (дошман) булды.: Аны еңеп,: Түрге Йырғын: күлдә: (аларҙы) боҙҙоҡ беҙ.: Олоғ-Иркен аҙ ғына: ирен (һуғышсыларын): теҙеп: барҙы.: Көлитуған: [утыҙ алты]:

Йшыңә: ҡырҡз утпә: сүңдмз: сүңүг: бутмы: ҡырғ: сүкпн: күгмн: йышғ: утоғә: йорып: ҡырҡз: боднғ: одә: бсдмз: ҡғнын: бырлә: соңә йышдә: сүңшдмз: Күлитыгн: бйруҡон

 

(35) йәшендә: ҡырғыҙға үтеп: һуғыштыҡ беҙ.: Һөңгө: бөтөмө (буйы): ҡарҙы: сығып,: Күгмән (Күк Ирәндек): юшауға (үләнлеккә): үткәнсе: йөрөп,: ҡырғыҙ: бөтөнөн (халҡын): йоҡлағанында: баҫтыҡ беҙ,: ҡағаны: менән: Сөң юшауҙа: һуғыштыҡ беҙ.: Көлитуған: Байырҡының [аҡ айғырына]:

(36) бынп: оплйо: тгды: быр: рг: уҡн оруты: кырг: одшро: снчды: олтгдкдә: бйруҡонң: ҡдғрғ: одлҡын: сыйо: оруты: ҡырҡыз: ҡғнын: үлртмз: ылын: лутмз: олйлҡә: тү;

 

(36) менеп: ап-алға: тейҙе (ташланды),: бер: иргә: уғын орҙо (атты),: гүр эйәһе: итерлек: сәнсте.: Ул тейҙектә (бәрелешебеҙҙә): Байырҡының: аҡ айғырының: ботон: сыя: орҙо (аттылар).: Ҡырғыҙ: ҡағанын: үлтерҙек беҙ,: илен: алдыҡ беҙ.: Ул йылда: Тү

Утоғә: ртс үгзг: кчә: йорыдмз: түргс: боднғ: одә бсдмз: түргс: ҡғн: сүсы: болчодә: оутчә: борчә: клты: сүңшдмз: күлтыгн: бшғобозут: бынп тгды: бшғобоз: к

 

(37) тауға: Иртыш ыуыҙын (һыуын): кисеп: йөрөнөк беҙ,: төргөш: бөтөндө (халҡын): йоҡоһонда баҫтыҡ беҙ.: Төргөш: ҡаған: һуғышсылары: Болсала: ут: бөрсәһеләй: килде,: һуғыштыҡ беҙ.: Көлитуған: башҡа буҙатын: менеп тейҙе (ташланды),: башҡа буҙы: к...

Утоутзут...: кысын: үзылтзды: нтә йнә: кырп: түргс: ҡғн: бойруҡы: зутоутоғ: лгнутоутды: ҡғнын нтә: үлртмз: ылын лутмз: ҡрә түргс: бодн: уҡоп ылҡды: олбоднғ: [утбрдә]: ҡо

(38) тотторҙо...: икеһен: үҙе алдырҙы.: Анда йәнә: кереп,:төргөш: ҡаған: бойороғон (бойороҡ үтәүсеһен),: аҙау[49] тотоғоноң: элеген (ҡулын – ярҙамсыһын) тотто.: Ҡағанын анда: үлтерҙек беҙ,: илен алдыҡ беҙ.: Ҡара төргөш: бөтөндө (халҡын): [Табарҙа]: ҡу[ндырҙыҡ] (урынлаштырҙыҡ).

Соғдҡ: бодн: ытйын тыйн: йынчү: үгүзг: кчә: тмрҡпғҡә: тгы: сүлдмз: нтәкысрә: ҡрә түргс: бодн: йғы болмш: кңрсутпә: брды: бызңсү: уты: уторуҡ: зоҡы: йоуҡ рты: йблҡ кысы: р

 

(39) Соғдаҡ: бөтөнгә (халҡына): үтәйек тиеп,: Йәнәсәй: ыуыҙҙы (һыуҙы): кисеп,: Тимерҡапҡаға: тиклем: һуғышып барҙыҡ беҙ.: Шунан һуңыраҡ: ҡара төргөш: бөтөн (халҡы): яу (дошман) булмыш.: Ҡуңырһыу үтеп: барҙыҡ.: Беҙҙең һуғышсыларҙың: аты: тороҡ (арыҡ),: аҙығы: юҡ ине.: яман кеше: ир

(40) лпр: [б]ызңә: тгмш рты: нтғүдкә: үкнп: күлтыгнг: зрн: ыртүрү: ыутмз: олғ сүңш: сүңшмш: лп шлчы: ҡутын: бынп: тгмш: ҡрә түргш: боднғ: нтә үрмш: лмш: йнә: йорп:

 

(40) алыптары: беҙгә: теймеш (ташланмыш) ине.: Шундай мәлгә: үкенеп,: Көлитуғандың: аҙ (һанлы) ирен (яугирҙәрен): йөрөтөр: инек беҙ.: Оло һуғыш: һуғышты (ул).: Алып Шалсы: аҡ атын: менеп: теймеш (ташланмыш),: ҡара төргөш: бөтөнөн (халҡын): шунда үлтермеш,: алмыш.: Йәнә: йөрөп,:

(41)... бырмә: [уҡ]ошоутоутуҡ: бырлә: сүңшмш: рынукоп: үлермс: бын бр[мын]сз: уҡоп: клүрты: күлтыгн: йыты оутз: йшыңә: ҡрлуҡ: бодн: рүр брор: рклы: йғы болты: утмғыдуҡ: бшдә: сүңсдмз:

(41)... менән,: Ҡошсо[50] тотоғо; менән: һуғышмыш,: яуирҙәрен күп: үлтермеш,: әйберен барыһын да: күп: килтерҙе,: Көлитуғандың: утыҙ ете: йәшендә: ҡарлуҡ: бөтөн (халҡы): орор-бәрер: арҡылы (дыуамалланып): яу (дошман) булды,: Изге Тамаҡ (һыуы): башында: һуғыштыҡ беҙ.

(42)...тыгн; ол сүңшдә: оутз йш йор рты: лпшлчы: [ут]ын: бынп: оплйо: тгды: [кы]рг: одшро: снчды: ҡрлуҡоғ: үлртмз: лутмз: збодн: йғы [бо]лты: ҡрә күлтә: сүңшдмз: күлтыгн: быр ҡырҡ: йш йор рты: лпшлчы: ҡын:

 

(42)...[Көли]туған: ул һуғышта: утыҙ йәш йөрөр ине,: Алып Шалсы: атын: менеп: ап-алға: тейҙе (ташланды),: ике яугиргә: үтәләй: сәнсте.: Ҡарлуҡтарҙы: үлтерҙек беҙ,: алдыҡ беҙ.: Аҙау бөтөн (халҡы): яу (дошман) булды,: Ҡара күлдә[51]: һуғыштыҡ беҙ,: Көлитуғанға: ҡырҡ бер: йәш йөрөр ине,: Алып Шалсы: ағын (аҡ атын):

Бын... [п]лйо тгды: злтбрг: утоутды: збодн: нтә йуҡ болты: чым ҡғн: ылы: ҡмшғ: болутуҡынтә: бодн: ылгык[г]ы: болутуҡынтә: ызгл: бодн: бырлә: сүңшдмз: күлтыгн: лпшлчы: ҡын: бынп

 

(43) менеп... ап-алға тейҙе (ташланды),: аҙау илтабарын: тотто,: аҙау бөтөнө (халҡы): анда юҡ булды.: Олатам ҡаған: иле: ҡумшыҡ (йомшаҡ): булғанында: әсәгел[52]: бөтөн (халҡы): менән: һуғыштыҡ беҙ.: Көлитуған: Алып Шалсы: ағын (аҡ атын): менеп

(44) [опл]... [д]ы: ол утнтә: түс... [ы]згл:...: үлты: утуҡоз оғз: бодн: кнтү: боднм: рты: тңры: йыр: болғҡын: үчүн: йғы болты: быр йылтә: быш йолы: сүңшдмз: ңылк: утоғоблҡдә: сүңшдмз:

 

(44) ап-ал...ды,: ул атынан: төштө...Әсәгел (Үҫәргән):...: үлде.: Туғыҙ уғыҙ: бөтөн (халҡы): кәнде[53]: бөтөнөм (халҡым): ине,: Тәңре,: Ер: болғанғаны: өсөн: яу (дошман) булды (ҡылды).: Бер йылда: биш юлы (тапҡыр): һуғыштыҡ беҙ.: Иң элек: Туҡ-болаҡта[54]: һуғыштыҡ беҙ.

(45) күлтыгн: змнҡғ: бынп: оплйо: тгды: лутрг: снчды: сү[т]гысынтә: йытнчрг: ҡылчлды: кнты: ҡошлғҡдә: дз бырлә: сүңшдмз: күлтыгн: зйғзын:: бынп: оплйо: тгп: быррг: снчды:

 

(45) Көлитуған: аҙау менгеһен: менеп: ап-алға: тейҙе (ташланды),: алты яугиргә: сәнсте,: шул тейгеһендә (бәрелешендә): етенсе яугирҙе: ҡылысланы.: Үҙ: ҡышлағында: даз (тажик) менән: һуғыштыҡ беҙ,: Көлитуған: аҙау көрәнен: менеп,: ап-алға: тейеп (ташланып),: бер яугиргә: сәнсте,

(46) утуҡоз рг: грә: утуҡыды: [д]з: бодн: нтә үлты: үчнч: бо[л]... ндә: оғз бырлә: сүңшдмз: күлтыгн: змнҡғ: бынп: тгды: снчды: сүсын: снчдмз: ылын: лутмз: түртнч: чош: бшынтә: сүңшдмз: түрк:

(46) туғыҙ яугирҙе: өйөрөп: туҡыны (туҡманы),: тажик: бөтөн (халҡы): анда үлде.: Өсөнсө (юлы): Бол...нда: уғыҙ менән: һуғыштыҡ беҙ.: Көлитуған: аҙау менгеһен: менеп: тейҙе (ташланды),: сәнсте.:Һуғышсыларын: сәнстек беҙ,: илен: алдыҡ беҙ.:Дүртенсе (юлы): Сош (йылғаһы): башында: һуғыштыҡ беҙ.: Төрк

(47) бодн: дҡҡмшутды: йблҡ болты... ырты:озә[к]лмс сүсын: күлты...: ғуты: утөңрә: быроғш: лпғо: онрг: утоңәтыгн: йоғынтә: грп үлртмз: быснч: згнтыҡдздә: оғз: бырлә: сүнсдмз: күлтыгн:

 

(47) бөтөнөнөң (халҡының): аяғы ҡаймылышты,: ямаҡ булды...ине.: Шул саҡ килмеш: (дошман) һуғышсыларын: Көлитуған: ығытып (ҡыуып),: Төңрә[55] (тигән): бер ырыуҙың: алыпын (баһадирын),: ун яугирен: (алар) Тоңатуғанды: йыйғандарында (ерләгәндәрендә): өйөрөп үлтерҙек беҙ.: Бишенсе (юлы): Эҙгәнте Ҡадаҙҙа: уғыҙ: менән: һуғыштыҡ беҙ.: Көлитуған

(48) з йғзын: [б]ынп: [т]гды: кырг: снчды: б[лыҡ]ә: [бр]мды [ол]сү: нтә ү[л]: мғы: ҡорғн: ҡышлп: йзыңә оғзғро: сүутшҡдмз: күлтыгн: бгбшлйо: ҡыутмз: оғзйғы: ордоғ: бсды: күлтыгн:

(48) аҙау көрәнен: менеп: тейҙе (ташланды),: ике яугиргә: сәнсте,: ҡәлғәғә: ебәрмәне,: ул (дошман) һуғышсылары: шунда үлде.: Мағы: Ҡорғанда[56]: ҡышлап,: яҙына уғыҙға ҡарай: һуғышҡа сыҡтыҡ беҙ.: Көлитуған: бәк башлығында: ыҡтыҡ беҙ.: Уғыҙ яуы: урҙаны: баҫты.: Көлитуған

(49) үгсзҡын: бынп: утуҡоз рн: снчды: ордоғ: бырмды:үгмҡутон: олйо: углрм: клрм: клүңнм: уҡончйлрм: бончәймә: тыргы: күң болтычырты: үлгы: йорутды: йолутә: йутоҡлтчы: ртгз:

 

(49) маҡтаулы үҙ ағын (аҡ атын): менеп,: туғыҙ яугирен: сәнсте,: урҙаны: бирмәне.: Өгәм (үгәй анам) ҡатын,: ололарым,: улдарым, өкәләрем (икәтәйҙәрем),: килендәрем,: ҡанбабаларым,: барсағыҙ ҙа --: тереләрегеҙ: (аларға) күндәм хеҙмәтсе булыр инегеҙ,: үлеләрегеҙ: йортта,: юлда: аунап ятып ҡалыр: инегеҙ.

(50) күлтыгн: юҡ рср: уҡоп: үлтчы: ртгз: ынм: күлтыгн: кргк: болты: үзм: сҡнтм: күрүр: күзм: күрмзтг: былр: былгм: былмзтг: болты: үзм сҡнтм: үд тңры: йср: кысы оглы: уҡоп: үлгглы: түрүмс:

 

(50) Көлитуған: юҡ ине булһа (булмаһа),: күп: үләсәк: инегеҙ.: Энем: Көлитуған: гүр эйәһе: булды.: Үҙем һағындым (һыҡтандым),: күрер: күҙем: күрмәҫтәй: булды,: белегем (аңым): белмәҫтәй: булды,:үҙем һағындым (һыҡтандым).: Үтәһен (ғүмерҙе) Тәңре: яҫар,: кеше улдары: күп: үлгеләп: тормош.

(51) нчә: сҡнтм: күздә: йшклср: тыдә: күңлтә: сығут: клср: йнтро: сҡнтм: ҡутғды: сҡнтм: кышд: олйо:ы[нй]гунм: оғлнм: бглрм: боднм: күзыҡшы: йблҡ: болтычытып: сҡнтм: йоғчы: сығутчы: ҡыутн: утутбы: бодн: бшлйо:

 

(51) Шундай: һағындым (һағышландым),: күҙгә: йәш килер: ине лә: күңелгә: һағыш: килер ине лә: яңынан (уғата ҡаты): һағындым (һыҡтандым),: ҡаты: һағындым (һыҡтандым).: Ике саттың (хан тоҡомдарының) –: илауҙан --: энеләремдең,: улдарымдың,: бәкләремдең,: бөтөнөмдөң (халҡымдың): күҙе-ҡашы: ямаҡ: булды бит, тип,: һыҡтандым. Юҡлап һыҡтаныуға (йола үтәүгә): ҡатай-көҙән,: татабы (татар): халыҡтары:башлығы булып

(52) одрсңүн: клты: утбғч ҡғнтә: ысйы: лык[ң]: клты: бртүмнгғы:лутонкүмш: кргксз: клүрты: тупут: ҡғнтә: бүлн: клты: ҡорйә: күн: бутсҡдҡы: соғд: брч [к]р: боҡрҡолс: боднтә: нңсңүн: оғлутрҡн: клты:

 

(52) Уҙыр-сәнкем: килде.: Утбағыусы (Ҡытай) ҡағандан: Ысйы Олоғо: килде,: ун бер меңлек: алтын-көмөш: үлемтеге: килтерҙе.: Тибет: ҡағанынан: Билән: килде.: Ҡырый көнбатыштағы: Соғдтың: барса ҡорондағы,: Бохара ылыҫындағы: бөтөндәрҙән (халыҡтарҙан): Анаң-сәнкем,: Уғыл-тархан: килде.

(53) онуҡ: оғлм: түргс: ҡғнтә:мҡрч: утмғчы: оғз: былгә: утмғчы: клты: ҡырҡыз: ҡғнтә: утрдош: ыннчо чор: клты: брҡ: ытгүчы: бдз: йрутғмә: бытгутш: ытгүчы: утбғч: ҡғн: чыҡны: чңсңүн: клты:

к