Беларускія антрапонімы

***

Яшчэ раз даводзіцца пераконвацца: як бы ні адрозніваліся людзі па нацыянальнасці і колеры скуры, аб’ядноўвае нас нямала. І часцей за ўсё – агульныя праблемы. У Кітаі, найстаражытнейшай з краінаў свету, іх часам больш, чым у нашай “маладой” Беларусі. Культура багатая, пісьменнасць унікальная, а за тысячагоддзі “назапасілася” ў Паднябеснай усяго каля сотні прозвішчаў. На ўвесь мільярдны народ! 93 мільёны Ванаў, яшчэ 92 мільёны Лі і 87 мільёнаў чалавек з прозвішчам Чжан. Зрэшты, у адным Менску 9 тысяч Івановых. Хоць першапачаткова імя асабістае задумвалася як унікальнае і непаўторнае.

У кожнай мове антрапанімія з’яўляецца важным элементам агульнай моўнай і гісторыка-культурнай спадчыны таго народа, якому яна належыць. Антрапонімы – не проста знакі, лексемы, функцыяй якіх з’яўляецца ідэнтыфікацыя асобных членаў калектыву, грамадства. Гэта неадрыўная, але спецыфічная частка моўнай сістэмы.

Частка прозвішчаўтваральных слоў асноў, хаця самі прозвішчы ёсць прадуктам адносна позняга перыяду (17–18 стст.), захоўвае глыбокую даўніну –узыходзіць даагульнаславянскай эпохі. Другая частка ўзыходзіць ад апелятыўнай лексікі больш блізкіх да нас эпох – агульнаўсходнеславянскага перыяду ці перыяду станаўлення беларускай мовы. Антрапанімія, такім чынам, захавала пэўных частку лексемаў, якіх не захавала мова, і дае надзвычай каштоўны матэрыял для гістарычнай лексікалогіі і этымалогіі.

У 15–16 і нават 17 ст., як можна ўбачыць у помніках беларускага пісьменства, звычайна ўжываюцца двухчленныя назвы асобы, дзе першае слова абазначае імя, прычым яно можа быць скарыстана як у поўнай, так і ў памяншальна-ласкальнай ці памяншальна-зневажальнай форме. Напрыклад, у перапісе войска літоўскага 1528 года значацца такія імёны і прозвішчы: Андрэй Кузьміч, Андрэйка Цішкоў, Андрух Макарыч, Андруш Станевіч. Побач з хрысціянскімі імёнамі ў гэты перыял часта ўжываюцца імёны-мянушкі, яны сустракаюцца ў помніках цягам усяго 18 ст., але ўсё радзей і радзей.

Другі складнік двухчленнай назвы асобы ў 15–17 стст. найчасцей уяўляў сабой форму імя па бацьку на - овіч, -евіч. Цікава, што ў Маскоўскай дзяржаве імя па бацьку на - овіч у той час маглі насіць толькі прадстаўнікі вышэйшых саслоўяў, а ўсе астатнія мелі імя на - оў, -ін, у ВКЛ такога абмежавання не было. Вось як распавядае пра гэта пісьменнік Мікола Лобан: “Калі мой дзед першым разам прыйшоў у школу, настаўнік запытаў у яго: “Як прозвішча?” – “Лабановіч”, – адказаў хлапчук. “Як Лабановіч? Мужык, ды шляхецкае прозвішча носіш? Лобан тваё прозвішча”. І запісаў “Лобан”.У якасці другога складніка наймення ў 15–18 стст. маглі выступаць таксама і так званыя адмясцовыя прыметнікі прыналежнасці на - скі. Варта прыгадаць таго прозвішча таго ж Алеся Загорскага, які быў родам з Загоршчыны. Прозвішчы на - скі, -цкі ў асноўным маюць тапанімічны характар: Васіль Цяпінскі, Сімяон Полацкі. Ужо пазней, пад уплывам польскай мовы, прозвішчы пачалі ўтварацца не толькі ад мясцовасці, адкуль паходзіць асобы, але і ад уласных імёнаў: Васілеўскі.

Даследчыкі адзначаюць, што прозвішчы на – еня, –эня з’яўляюцца адметнымі толькі для беларускай антрапанімічнай сістэмы. Прозвішчы з такімі суфіксамі ўзніклі для абазначэння перш за ўсё дзяцей паводле імёнаў іх бацькоў: Пятрэня – значыць, сын Пятра.

Каля 3% прозвішчаў утворана ад асноў цюркскага паходжання і каля 0,5% – літоўскага. Невыразную па паходжанні аснову маюць прозвішчы тыпу Гец, Дыдо, Кеня, Трот.

Усе беларускія прозвішчы ў залежнасці ад функцый суфіксаў падзяляюцца на дзве групы. Групу першасных прозвішчаў складаюць прозвішчы, якія не маюць спецыяльных прозвішчаўтваральных суфіксаў: Скрыпка, Гарбач, Цялушка і іншыя. Другасныя прозвішчы ўтвораныя пры дапамозе спецыяльных суфіксаў - оў, -овіч, -скі, -ін, -ук, -енка, -онак, - еня. У залежнасці ад лексічнага значэння асноў, ад якіх утвораны беларускія прозвішчы, іх можна падзяліць на ўтвораныя ад хрысціянскіх асабовых імёнаў і ад імёнаў-мянушак. Ступень выкарыстання імёнаў для ўтварэння разнастайная. Ад адных імёнаў утворана па 1–2 прозвішчы, ад іншых — па дзясятку, а ад імені, напрыклад, Іван, – каля 150-ці.

У драматургіі і ў шматлікіх літаратурных творах даволі часта выкарыстоўваецца прыём гаваркіх прозвішчаў: Пятрок і Сцепаніда Багацькі, якія вылучаюцца багатым духоўным светам, Навум Прыгаворка з “Ідыліі” Дуніна–Марцінкевіча, які сыпле народнымі выслоўямі, герой рамана Андрэя Мрыя Самсон Самасуй, які імкнецца выявіць сваё Я у любой справе.

Найбольш падрабязна даследаваў антрапонімы акадэмік Мікалай Бірыла ў сваёй працы “Беларуская антрапанімія”.

У дачыненні да ўласных імёнаў можна зазначыць, што яны, як мяркуюць, маюць асаблівую энергію, што пераходзіць з пакалення ў пакаленне. Імя здольнае творча фармаваць чалавека, паказваць ягоную ролю ў грамадстве. Таму ў кожнай мове ёсць пэўны сэнсавы арэол, пэўнае значэнне, замацаванае за ўласным імем, агульнае для носьбітаў мовы.

Даволі часта імёны ўжываюцца ў прыказках, прымаўках, фразеалагізмах. Адзін Сцяпан – заўсёды пан, а калі і нястача, дзіця не плача. Пусціўся Мікіта ў валакіту, дык ідзі назад і не аглядайся. Які чорт Хомка — такая яго жонка. Як шанцуе, тады і Халімон танцуе. Каму што, а Барысу лодкі. Каму што, а Сымону селядца. Багаты Хадот: сабака ды кот. У казках, легендах, паданнях, народных песнях звычайна ўжываюцца такія імёны, як Алёнка, Марылька, Мар’я, Зоська, Іван, Васіль (Марылька з апавядання Ядвігіна Ш.). Аднак, як піша Мікола Маляўка:

З асновы народнай, з асновы пяшчотнай

Знікаюць імёны — Алесі, Міроны, Параскі, Сымоны...

Прыносяць радзіны другія імёны –

Варлены, Крысціны, Альберты, Ілоны...

Нам трэба духоўна уваскрэснуць нанова,

Каб скрозь загучала ты, родная мова.

Змены формы імёнаў заўсёды выяўляюць адпаведныя абставіны, аўтарскія адносіны. Напрыклад, у дыялогах персанажаў мастацкіх твораў Янкі Купалы, Янкі Брыля, Якуба Коласа, Івана Мележа змена імёнаў персанажа даволі часта вызначаецца танальнасцю дыялога.

З’яўляючыся спецыфічным, найбольш цесна звязаным з асобай чалавека класам лексікі, адапелятыўная антрапанімія адлюстроўвае самыя разнастайныя галіны жыццядзейнасці народа і яго паўсядзённай рэчаіснасці: быт, заняткі, становішча ў сям’і і грамадстве, фізічныя, разумовыя якасці, захоўвае звесткі з міфалогіі, этналогіі і гістарычнай геаграфіі. У гэтым сэнсе антрапанімія з’ўляецца кладоўкай гісторыка–культурнай спадчыны, дае каштоўны матэрыял для вывучэння агульнай гісторыі народа.

 

***

Жыццё кожнага, нібы шматфарбны, стракаты дыван, саткана з мноства нітачак. Першую нітачку — прозвішча дорыць. маленькаму чалавечку яго род, а другую — імя — бацькі. І дыван пачынае ткацца…

Цяжка сабе ўявіць, але калісьці імёнаў не было наогул. Першая патрэба ў іх з’явілася, калі чалавек навучыўся адрозніваць сваіх супляменнікаў адно ад аднаго. Напэўна, зорка, што запальвалася на небасхіле падчас нараджэння дзіцяці, пільна ўслухоўвалася ў дадзенае яму імя. І Воўк атрымліваў ад яе вынослівасць і доўгія гады жыцця, Дуб — нязломнасць і трываласць. Ясень — незвычайную прыгажосць. Доўгачаканага сына называлі Чэканам або Жданам.

Крыху пазней нітачка імені пачала ўплятацца ў дыван жыцця, калі пэўная частка яго ўжо была сатканая. Праяўляліся фізічныя і разумовыя якасці, асаблівасці характару і паводзін, і ў залежнасці ад гэтага чалавека клікалі Галавачом, Мацаком, Дабрынем, Самахвалам.

Паводле хрысціянскай веры, што прыйшла на ўсходнеславянскія землі ў Х стагоддзі, у імя ўслухоўваліся не зоркі, не сіла прыроды, а Бог. Таму імя вызначаў святар, беручы з іменаслова тое, што прыпадала на дзень народзінаў. Праўда, былі і выключэнні. Прыкладам таму імя майго прапрадзядулі, якое атрымаў ён у ХІХ стагоддзі, не ад бацькоў, а ад святара, — Акула. Звычайна ж царква пры хрышчэнні дзіцяці кіравалася выключна “святцамі”. Але доўга яшчэ ў беларускае неба ўглядаліся Апанасы Мудрацы і Цімохі Бяссоны, бо да ХVІІІ стагоддзя, нягледзячы на забарону, людзі мелі два імені, прычым карысталіся дгугім, больш звыклым.

Звыклымі для беларусаў і, натуральна, шырока распаўсюджанымі былі спрадвечныя формы Арына, Ксеня, Юрась, Восіп, Гаўрыла, Алесь, Матруна, Янка, Стах, Антук. Часам праз недарэчнасць нараджаліся новыя імёны, як у паэме Ф. Багушэвіча “Кепска будзе”. “Імя, — кажа, — твайму сыну / Ксёндз хацеў даць па кантычцы./ Думаў ён, можа, з гадзіну,/ Узяў ксёнжку, як стаў рыцца,/ Дык даў потым з каліндарка!.../ Матка Усё шэпча то імене: /“Аліндарку, Аліндарку!” Так і клікалі хлопчыка то Аліндаркам, то Каліндаркам, то Скаліндаркам, то Ліндаркам.

Пасля далучэння Беларусі да Расеі ўсё рабілася “на расійскі капыл”, а ў дадатак яшчэ прылучалася малапісьменнасць многіх пісараў, і выкрэсліваліся самабытныя беларускія імёны: Ян станавіўся Іванам, Мікола — Нікалаем, Марыся — Марыяй, Прузына — Еўфрасінняй, Алесь — Аляксандрам. Аднак нашы імёны ўсё роўна гучалі, разліваючыся водарам беларускасці. Па-ранейшаму ўзроставыя змены перадаваліся рознымі варыянтамі адной і той жа формы: дзіця — Косцік, Гаўрык; падлетак — Касцюк, Гаўрук; дарослы хлопец — Кастусь, Гаўрусь; жанаты мужчына — Канстанцін, Гаўрыла.

На шчасце, захапленне ў ХVІІ — ХVІІІ стагоддзях Адольфамі (варта ўзгадаць Адольфа Быкоўскага з Купалавай “Паўлінкі”), Альбінамі і Юзэфамі, а на пачатку ХХ-га — Трактарынамі, Акцябрынамі і Гранітамі, не стала нормай. І сёння беларускім паветрам дыхаюць Арыны, Ксені, Юрыі, Настассі, Міколы. І, спадзяюся, з’явяцца Агаты, Аўсеі, Мар’яны, Паланеі, Язэпы.

Імя па бацьку маюць толькі беларусы, расейцы і ўкраінцы (Дарэчы, у ВКЛ яго мелі ўсе, а ў Маскоўскай дзяржаве цар вызначаў асоб, вартых такой пашаны.) У іншых народаў адносіны да бацькі адлюстроўваюцца ў прозвішчы: Джонсан – сын Джона; і гэтаксама ўтварыліся Андэрсэн, Ібсен. У цюркскіх народаў Ахмед-аглы — гэта хлопчык, а Ахмед-кыз — дзяўчынка.

Прозвішчы ў Беларусі пачалі складвацца ў XV–XVII стагоддзях. Найчасцей прозвішчы станавіліся захавальнікамі памяці пра продкаў, іх заняткі: Алейнік, Аўчыннік, Бірач, Бондар. А яшчэ — своеасаблівай характарыстыкай. Нездарма Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч называе героя “Пінскай шляхты”, іранізуючы, Пратасавіцкім — “прасунутам наперад”. А прозвішчы Гарлахвацкага і Тулягі з камедыі К.Крапівы “Хто смяецца апошнім” гавораць самі за сябе.

Гаваркімі з’яўляюца і мянушкі, якія, зрэшты, не заўсёды маюць кплівае ці прыніжальнае значэнне. Як адзначае Уладзімір Юрэвіч у кнізе “Слова жывое, роднае, гаваркое”, існуюць родавыя мянушкі: напрыклад, нашчадкаў Калесніка клічуць Калеснікавы.

Але калі нітачкі імені, прозвішча і мянушкі ў жыццёвы дыван уплятаюць продкі, сябры, знаёмыя, то псеўданім чалавек выбірае сам. “Я пякучка-крапіва”, — матывуе свой псеўданім сатырык Кандрат Атраховіч. Іван Луцэвіч называе сябе агніста — Купала, а Канстанцін Міцкевіч з любоўю да зямлі і працы — Колас. Але бывае так, што псеўданім непатрэбны, бо гаваркія і імя, і прозвішча: Максім — найвышэйшы, Багдановіч — Богам дадзены…

Паводле тлумаченняў імёнаў, мая матуля — людзям мілая і спагадлівая, тата — дужы і высакародны, бабуля — моцная духам, настаўніца — сонца, сяброўкі — вера і свята. Кранаючы нітачкі, з якіх пачынаюцца дываны жыццяў, даведваюся яшчэ больш пра блізкіх мне людзей. І раскрываючы таямніцы антрапонімаў, задумліваюся над асабістай гісторыяй.

 

"Вобразная, вольная, пявучая – мова беларуская мая...”

 

Гнуткая і цвёрдая, гаючая, спеўная, цёплая, праўдзівая, адвечная, гучная, высакародная – такія розныя, нават супрацьлеглыя па сэнсе эпітэты выкарыстоўваюцца для характарыстыкі аднаго паняцця – мовы. Нашай, беларускай. Яны, быццам каштоўныя зіхатлівыя каменьчыкі, невялікія памерам, але маюць вялікую вартасць, усе разам складаюць скарб, мець які можа кожны. Гэты скарб належыць нашай мове як узнагарода за ўсе выпрабаванні, праз якія яна прайшла за стагоддзі свайго існавання.

Жыццё мовы, як і жыццё чалавека, ніколі не цячэ плаўна, можа, таму што інакш яно страціла б сэнс: цяжкасці заўсёды вымагаюць барацьбы, супраціўлення, яны разбураюць прывычную руціну паўсядзённасці, загартоўваюць мужнасць, абуджаюць чалавека, бо паказваюць, што толькі яму аднаму пад сілу змяніць становішча. Але ж у гісторыі нашай краіны і мовы такіх цяжкасцей было зашмат. Былі і бясспрэчныя сведчанні пра аўтарытэтнасць і высокі статус мовы беларусаў як дзяржаўнай мовы ВКЛ, мовы даўніх летапісаў і выдатнай свецкай (пазней мастацкай) літаратуры, як найстаражытнейшага сродку дыпламатычных адносін ва Усходняй Еўропе, захаванага ў Статуце Вялікага Княства Літоўскага. Сапраўды, продкі сучасных беларусаў поўнасцю ўсведамлялі, якое месца займае іх мова ў грамадскім жыцці. Потым паступовы, але разбуральны да асновы заняпад, калі нават назва роднай мовы была забытая. Гэта тое ж самае, што для чалавека забыць сваё імя, якое атаясамліваецца з жыццём.

І ўсё ж такі наша мова не загінула, але перайшла ў іншыя формы існавання, стала праяўляцца ў найбагацейшай духоўнай культуры простага люду, множылася і ўдасканальвалася ў прыказках і прымаўках, казках і песнях. Ад іх яе пявучасць, мілагучнасць, непаўторная і самабытная вобразнасць.

На зямлі існуе шмат моў, і кожная з іх мае свае непаўторныя асаблівасці. Нямецкая мова адрозніваецца сваёй строгасцю, унармаванасцю і рацыянальнасцю, адметнасць англійскай – у яе універсальнасці. Як істотная рыса беларускай мовы падкрэсліваецца яе мілагучнасць, эмацыянальнасць, здольнасць тонка перадаваць самыя разнастайныя пачуцці.

Мілагучнасць беларускай мовы найперш вынікае з фанетычных уласцівасцей, абумоўлена тэндэнцыяй да раўнамернага размеркавання галосных і зычных гукаў. У гэтым заключаецца своеасаблівая плаўнасць і лёгкасць нашай мовы, адсутнасць у ёй напружанасці ў вымаўленні. Такая якасць прасочваецца ў выкарыстанні прыстаўных і ўстаўных гукаў, дастаткова параўнаць словы навука – наука­, возера – озера, імчаць – мчаць. А колькі яшчэ таямніц і чараў хавае беларуская мова. Здаецца, што мова адлюстроўвае ў сабе характар беларуса. Мяккія зычныя ўказваюць на спагадлівасць, душэўнасць нашых людзей, іх талерантнасць у адносінах да прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей, розных веравызнанняў, светапоглядаў. " Ціха гучаць у мове маёй// Словы пяшчотныя,// Словы крынічныя,// Росныя ", – так апісвае беларускую мову Аляксей Зарыцкі. І тут жа працягвае: "Чуюцца ў ёй – // І грымотныя,// Зычныя.// Водгулле бітваў у іх// разлягаецца грознае";. І праўда: зацвярдзелыя зычныя быццам нагадваюць пра мужнасць і стойкасць у абароне роднай зямлі, на нежаданне скарыцца ворагу.

Кажуць, што спачатку было слова, але мне здаецца што першай з’явілася песня, мелодыя, якая спачатку убірала ў сябе шматгалоссе наваколля, а ўжо потым шукала сродкаў перадачы гукаў. Яна папярэдніца беларускай мовы і застаецца яе яскравай адметнасцю і непаўторным багаццем.

Мова аддае свае скарбы далёка не кожнаму. Як казаў М. Лужанін “Мову трэба адчуваць навобмацак, на смак і на гук, тады яна дазволіць паказваць рэчы ў патрэбных вымярэннях”. Мова, як руплівая гаспадыня, не любіць нічога выпадковага, таму і адкрывае свае сакрэты толькі тым, хто па-сапраўднаму, шчыра, ад усяго сэрца хоча зразумець яе, для каго пазнанне мовы з’яўляецца такім жа неабходным, як спазнанне сэнсу жыцця. Мова правярае чалавека, падкідвае яму выпрабаванні, а сама назірае, што ён зробіць: ці апусціць рукі і здасца, або яго жаданне будзе такім моцным, што дапаможа пераадолець цяжкасці. Тым, хто з годнасцю вытрымаў экзамен, адкрываецца цуд: магчымасць бачыць рэчы ў розных вымярэннях, разумець схаваны ад неспрактыкаванага вока сэнс слова. Асабіста мне вельмі падабаецца, як у паэтычных мініяцюрах А.Разанава назвы звычайных рэчаў, што акружаюць кожнага з нас, высвечваюцца ў непрывычным ракурсе, адкрываючы зусім іншы сэнс. Вось, напрыклад, пчала. “Яе нельга забіваць. У ёй прысутнічае чалавечы пачатак, яна – пЧАЛа. Яна мае справу з самымі прыгожымі, з самымі духмянымі стварэннямі – кветкамі. Але ў глыбіні яе існавання тоіцца плач.” Проста, гульня гукаў? Не, зусім не. Пчала гіне, калі згубіць джала, гіне, абараняючыся, а кроплі меду нагадваюць слёзы. У нашай культуры пчала сімвалізуе працавітасць…

Аднак паэт бачыць і адлюстроўвае яшчэ больш складаныя і разнастайныя сувязі, па-майстэрску выкарыстоўваючы прыём паэтычнай этымалагізацыі, параўноўваючы не толькі значэнні, але і гучанне слоў, вылучаючы ў іх складзе іншыя, асацыятыўна звязаныя словы. І вельмі важна ўмець адчуць за імі багацце вобразаў і залежнасць рэчаў. Гэтаму спрыяюць гаваркія словы, на якія наша мова надзвычай багатая. Яны не патрабуюць тлумачэння, а самі расказваюць па сябе. Маланка – бліскавіца, бо яна не трымаецца на небе нерухома і доўга, як, напрыклад, сонца ці зоркі, а нечакана імкліва яркай зубчастай стралой разразае яго на дзве палавіны – бліскае. Гаваркія словы ў мове актыўныя і дынамічныя, бо наша жыццё не стаіць на месцы. З’яўляюцца вынаходкі, новыя прадметы. Яны патрабуюць сваёй назвы, якія можна ўзяць з іншай мовы або са сваіх багатых запасаў. Напрыклад, слова дыск, запазычанае з англійскай мовы ў некаторых беларускіх часопісах замяняюць наватворам кружэлка, заснаваным на зрокавай асацыяцыі: у прайгравальніку ён круціцца, кружыцца і сам круглы.

Менавіта ўвага да кожнага слова і дазваляе адчуваць прыгажосць мовы, успрымаць яе ў гуках, фарбах і руху. Пра гэта верш Анатоля Канапелькі з арыгінальнымі эпітэтамі і параўнаннямі:

Адкрываю,

як свет,

нанова

беларускае

роднае слова,

пералівістае –

як каменьчык,

вясёлкавае –

як ручэй,

цёплае –

як агеньчык

добрых тваіх вачэй,

светлае – як маланка,

гнеўнае – як пярун,

ціхае –

як калыханка,

вечнае

як Беларусь!

Да шматлікіх эпітэтаў, якімі вобразна характарызуецца беларуская мова, я хочу дадаць яшчэ адзін– мужная. Менавіта так. Мужнымі былі тыя людзі, што, нягледзячы на цэнзуру і жорсткія забароны, выдавалі газеты, стваралі вершы, апавяданні, паклалі гэтым самым пачатак Беларускаму Адраджэнню. Мужнымі былі не толькі тыя, што са зброяй у руках баранілі родную краіну ад ворага – гэтая якасць у нас была і павінна быць заўсёды – але і тыя, што змагаліся з непісьменнасцю, пісалі мастацкія творы, як Ф. Багушэвіч, Цётка, Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, рабілі спробы навукова ўнармаваць мову, як Браніслаў Тарашкевіч, які напісаў першую “Беларускую граматыку для школ”. Яны ачышчалі нашу мову-раку ад балотнай раскі забыцця і гэтым самым адкрылі воку пяшчотныя белыя лілеі – нашы моўныя скарбы, падзівіцца на якія прыходзіла і прыходзіць ўсё больш і больш людзей. Дзіўная рэч: за лічаныя дзесяцігоддзі беларускай мове ўдалося дасягнуць таго, на што ў іншых моў ішлі стагоддзі – выйсці з сутарэнняў памяці, завалодаць сэрцамі тысяч людзей, стварыць сваю непаўторную літаратуры, шырока раскінуць свае галіны і закрануць імі ўсе сферы жыцця грамадства – і ўсё за адно стагоддзе, у гэтым яе веліч.

На жаль, не змагла наша мова пакуль што справіцца з усімі цяжкасцямі, што ўзніклі на яе шляху. І зараз яшчэ застаецца актуальным пытанне пашырэння сфер яе ўжытку, бо паступова яна становіцца быццам бы той святой рэччу, якую ставяць на пачэснае месца, заўсёды з трымценнем праходзяць каля яе, а ўзяць не асмельваюцца: ці то баяцца кары, ці то не хочуць запэцкаць. Мне здаецца, што палымяныя заклікі тут не дапамогуць. Выйсце трэба шукаць ў пашырэнні літаратуры, музыкі, мастацтва на беларускай мове. Менавіта праз слова чалавек пазнае свет, ён будзе аддаваць перавагу той мове, на якой ён знайшоў тлумачэнне незразумеламу, адказы на свае пытанні, якіяўзнікаюць заўсёды: пра сяброўства, шчасце, сэнс жыцця. Тут можа дапамагчы і песня. Чаму песня? Бо яна стварае адчуванне блізкасці, яна адкрывае душу, распавядае пра шчасце і гора, сум і радасць, пра тое, што зразумела ўсім. А пявучасць і мілагучнасць беларускай мовы яшчэ шырэй адкрываюць шлях, для стварэння на ёй новых песень.

Мова, як і імя, даецца чалавеку пры нараджэнні, праз яе ён вучыцца пазнаваць свет, асвойвае вопыт папярэднікаў, шукае назвы для новых прадметаў, выказвае свае пачуцці. Лепш за ўсё гэта атрымоўваецца ў пісьменнікаў, для якіх мова з’яўляецца першаасновай творчасці. Немагчыма сілком прымусіць чалавека зазірнуць у чарадзейны свет мовы, але можна дапамагчы яму адчуць у гэтым патрэбу, калі паступова паказваць яе красу. Мова адкрываецца толькі таму, хто сам захоча спасцігнуць яе таямніцы.

 

 

Мая родная мова

Сённяшні дзень, учора яшчэ невядомы, але праз гэта асабліва хвалюючы і доўгачаканы, можа, не зусім той, які б мне хацелася пабачыць, далучаецца да пуцявіны майго жыцця; кожны крок, што адчайна, а іншы раз сцішана, маё сумленне здзяйсняе ў імя духоўнага ўдасканалення, сталасці, робіцца ўсё больш адчувальны: апошнія месяцы майго навучэнства мінаюць, зусім хутка прыйдзе новы, гэтаксама, як наступны дзень, невядомы і таемны, але найважнейшы і значна больш адказны перыяд майго існавання. Спрадвеку павялося, скончыўшы якуюсь справу, падсумоўваць, чаго дасягнулі, вырашаць, што рабіць далей – гэтак і я хачу адкінуць няшчырае і дробнае, выпрабаваць, ці ўсё ў маім сэрцы моцнае настолькі, каб звацца сапраўднай асобаю, ці не начэпленыя, бы пачварныя маскі, чужыя намеры і перакананні, ці ёсць у сэрцы апірышча, якое, калі заставацца яму адданай, выратуе і не дазволіць, кажучы словамі Рыгора Барадуліна, “разбіцца, як машка, аб ветравое шкло эпохі”. Я зараз мала думаю пра тое, каб абавязкова розніцца ад тых, хто побач – “мудрасць, разуменне і чалавечая вартасць якраз у тым, каб раўняцца на ўсіх”, як пісаў Іван Шамякін, “бо людзі выпрацавалі самае прыгожае, высакароднае, карыснае, разумнае і ў навуцы, і ў мастацтве, і ў адносінах паміж сабою” – я проста хачу па-гілевічаўску “падвесці пэўны грунт” пад свае погляды і ўяўленні пра жыццё, імкнуся, каб яны фундаваліся на ведах, назапашаных за стагоддзі прашчурамі, на вопыце лепшых асобаў з роду чалавечага. Пакрысе перабіраючы заганы сваёй душы і тое, што надае мне гонару, я мушу наблізіцца да вярэды, якая смыліць амаль ці не кожнаму, хто чыніў такія, як сказаў бы Якуб Колас, “разгрэбіны падзей”, можа, часам хацеў унікнуць яе, ды немінуча, кажучы словамі Юрася Свіркі, “вяртаўся ў пачатак” – я думаю пра тое, якую падставу маю размаўляць на чужой мове.

Успамінаю тады свайго дзеда-палешука, яго апавяданне пра тое, як, бы ў Коласавых “Грушах-сапяжанках”, яны з сябрамі трусілі суседскія бэры, як хітравалі, каб адно яшчэ раз залезці на дуб, што стаіць у петрыкоўскім садзе з часоў Вялікага княства, і пацікаваць за цыбатымі птушанятамі ў вялізнай, праўду кажучы, не дужа ахайнай буслянцы, прыгадваю, як не дала яму веры на тыя расказы: маўляў, амаль усё так, як у творцы – а зусім нядаўна напаткала верш Рыгора Барадуліна “Традыцыі” і далася дзіву: тыя ж “Алена лён трэ” і “Лявон цяля пасе”, якія Язэп Лёсік жартаўліва называў доказамі падабенства беларускае мовы да французскай, казаў мой дзед, гэтаксама, як аўтар, “грасіруючы рэ ”; тады вочы на фотаздымках майго прадзеда і яго бацькі становяцца жывымі, а не закасцянела-халоднымі, блізкімі, бо хаця на цалю глыбей я бачу тое, што іх хвалявала, чаму, “аплочаны жыццём зямля, сядзіба і свабода” рэпрэсаванага прапрадзеда, чаму далей за сцены сельскіх школ не выпускалі яго сына-філолага, навучэнца Беларускага Дзяржаўнага Універсітэта. Чым больш я адкрываю свой радавод, бы Алесь Пісьмянкоў, “малюючы мілую радзіму малую”, тым шчырэй пераконваюся ў танкаўскай “пашчэрбленасці часам” здабыткаў вынаходнікаў і змагароў нашай зямлі, чыя кроў жывіць і маё беларускае сэрца, тым больш гвалтоўнай і штучнай паўстае руская мова, што нейк нязграбна гучыць з ліцвінскіх вуснаў, тым больш нараджаецца ў распушчанай русінскай свядомасці засцярогі ад ненавісных Пімену Панчанку “вялікадзяржаўнікаў, што разбэсцілі вялікі мой народ”.

Некалі беларуская мова зрабіла залатымі вусны Кірылы Тураўскага і гучала ў манаскіх келлях, дзе, прамаўляючы запаветныя словы, Нябесная Еўфрасіння паклала столькі веры і намаганняў, спадзявання і працы ў імя прасветленасці роднага краю, пазней “простая”, як яе называлі, гаворка стаяла ля трона Вітаўта, ёю, па словах Адама Міцкевіча, “вялікія князі карысталіся для сваёй дыпламатычнай перапіскі”, толькі разам з роднай моваю Францыск Скарына здолеў пераўтварыць Біблію з недасяжнай для разумення папярэднікаў у крыніцу навучання і дабрачыннасці “люду паспалітага”, яна дыктавала Льву Сапегу тэкст знакамітага Статута, яе сакавітымі і трапнымі словамі ліцвін лаяўся на сярэдневяковым кірмашы, молячыся, калі віхурай ляцеў на крыжака, шаптаў беларускае “ойча”, пад русінскі спеў адыходзіў туды, дзе па-куляшоўску “нічога ўслых ужо не вымаўляецца” – кажучы словамі Наталлі Арсенневай, “гэта мова паэтаў і волатаў, скарб, які нас трымаў пры жыцці”. Ды “пачалася крыўда-ганьба і над душою здзек-прыгон”, як пісаў Ніл Гілевіч, калі праз тысячы год спагадлівага суседства і еднасці, падбухтораныя напаўкультурнымі еўрапейцамі, кажучы словамі Тараса Шаўчэнкі, “прыйшлі ксяндзы і запалілі наш ціхі край” – і з 1569 года “пад цяжкім гнётам змусты пайшоў наш лёс на заняпад”: паступова спрашчаючы і ганьбячы, шаўчэнкаўскія “нясытыя князі, магнаты”, а пасля 1795 – і чыноўнікі самаўладнай пары, як з болем усклікаў Ніл Гілевіч, “крыўлялі, глушылі, тапталі вялікую мову няшчаснай краіны”: выгнаная з княжацкіх палацаў і афіцыйных цэркваў, яна ўсё больш тулілася да сапраўднага шляхціца, па-лужанінску “зналася з белай світкаю” “цёмнага, неадукаванага” мужыка-дзікуна, які ветліва, як сапраўдны беларус, пасунуўся, каб даць ёй месца і радуючыся чаму-небудзь альбо кленучы кагось, успамінаў сваю суседку прыказкамі, ловячы яе словы, ткаў з іх пярэстыя кілімы чароўных казак, іншы час жудасных легендаў. Крыху пазней прадаўжальнікам справы Язэпа Лёсіка і Вацлава Ластоўскага, можа, менш адметным, чым Мікалай Байкоў і Сцяпан Некрашэвіч, хутчэй прыхільнікам і зачараваным іх самаахвярнай справаю, які разам з гэткім жа, як сам, студэнтам літаратурна-лінгвістычнага аддзялення педагагічнага факультэта БДУ Пятром Глебкам і іншымі сябрамі хаваў у 1929 годзе Паўлюка Труса, стаў мой прадзед, Смарагд Васільевіч Кароль, сын уладальніка вялікай прыпяцкай судабудоўлі – хто ведае? – можа, не чытаны і праз гэта нікім не ўхвалены паэт альбо выдатны крытык, які, хоць і застаўся жывы, з’ехаў са сталіцы і працаваў выкладчыкам у вясковых школах, нават не быў прызнаны годным да вайсковай службы ў 1941, як сын народнага ворага, не маючы права выезду за мяжу, адно атрымаў пасведчанне аб рэабілітацыі свайго бацькі праз 15 год па яго смерці. Можа, менавіта таму, што лёс роднае мовы адбіўся на жыцці маёй сям’і, я, нібы Мікола Мятліцкі, “раўніва” спраўджваю Гілевічаў запавет “пільней углядацца ў святыя абрысы бацькоўскай зямлі”, імгненна востра заўважаю рознасць беларускіх сэрцаў ад чужынскіх, і ўсё ж, як усе беларусы, гасцінна прымаючы здабыткі іншых народаў, узбагачаючы іх і не навязваючы ўласных, размаўляю на мове другога народа, прыпадабняюся да яго, значыць, губляю старадаўнюю повязь з прашчурамі, здраджваю свайму сумленню, бо яшчэ Сяргей Законнікаў казаў, што “разам з роднаю моваю, нацыянальнымі духоўнымі, культурнымі традыцыямі чалавек страчвае вельмі многае, мяняюцца ягоныя псіхіка, характар, натура, паводзіны, прытупляецца, а потым і знікае пачуццё самапавагі, годнасці, адказнасці за сваю зямлю, яе будучыню, за лёс нашчадкаў у гэтым свеце” – “у лясной старане, дзе не мераюць людзі на грошы ні хлеб-соль, ні прытулак, ні шклянку халоднай вады”, як пісаў Ніл Гілевіч, на старажытнай зямлі пад беламі крыламі, дзе ад Якава Палачаніна і да Пятра Купрыянава поўна герояў, чыё права “людзьмі звацца” высакародна абвяшчаецца імёнамі Максіма Багдановіча і Янкі Купалы, Івана Мележа і Васіля Быкава, кожны, бы Гілевічаў Тодар Вячорка з рамана ў вершах “Родныя дзеці”, можа па-караткевічаўску “паўстаць нават на Бога”, спытаўшы ва Ўсявышняга, “якою моваю, скажы мне, мы будзем гутарыць з табой? Я – не валодаю чужымі, ты, бог, – не ведаеш маёй.”

Я спадзяюся, што ўсё ў жыцці ўраўнаважана, і кожная бядота абавязкова суцешыцца радасцю, а мінулыя страты выкупяцца новымі набыткамі, лепшымі, вартымі таго, каб іх ствараць: мабыць, так трэ было, каб мы страцілі крыж святой Еўфрасінні ці “падарылі” палякам Адама Міцкевіча, каб заўсёды смылелі гэтыя страты, а, значыць, рабілі наша сумленне як мага чысцейшым, абуджалі ў ім самае гарачае і шчырае – гэтак і зараз мы не маем поўнае асалоды чуць родную мову ў душы і будаваць свае думкі менавіта на ёй, каб удасканальваць, бы некалі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, веданне гаворкі папярэднікаў, “даражыць пявучым гукам кожным, як зярняткам чыстым на сяўбе”, кажучы словамі Генадзя Бураўкіна. І покуль ёсць дух гонару і вякі па-барадулінску “пакідаюць у дзяжы гісторыі рашчыну” нацыянальнай вартасці, “у вяках не згіне наша мова, калі ў агні не згінула яна” – старадаўняя, жывая, неўміручая.