Паслядоўнікі Францыска Скарыны ў развіцці кнігадрукавання
Падарунак, зроблены друкарамі, вызначаецца не толькі шрыфтамі, застаўкамі, дрэварытамі і франтыспісамі. Ён найперш вызначаецца невядомым да таго часу сяброўствам, якое надзвычай важным было ў жыцці Уладзіміра Караткевіча: Кнігі — сябры. Іх кідаюць перш за усё: Яны цяжкія Як дзесяць вазоў з цэглай. Кнігі — сябры. Іх кідаюць перш за ўсё Каб навек зберагчы, Як сяброў. У сэрцы. Любоўю да кнігі, народа, Радзімы калісьці загарэлася сэрца Скарыны. І ад гэтага нязгаснага пад павевамі часу агню запальваліся сэрцы іншых прыхільнікаў Слова. З 50-х гадоў ХVІ стагоддзя на Беларусі адна за другой пачалі ўзнікаць друкарні: у Берасці, Нясвіжы, Цяпіне, Лоску, Слуцку, а найбольшая колькасць — у Вільні. Прычым, як адзначыў даследчык старажытнай беларускай літаратуры А. Коршунаў, менавіта “Скарынавы выданні для пазнейшых друкароў служылі тым узорам, на які яны арыентаваліся і ў ідэйнай накіраванасці кнігі, і ў яе мастацка-графічным афармленні”. Да традыцый Скарыны першы звярнуўся Сымон Будны. Яго нясвіжскі “Катэхізіс”, выдадзены пры дапамозе Мацея Кавячынскага і Лаўрэнція Крышкоўскага, першая на тэрыторыі Беларусі кніга на беларускай мове. З Бібліяй Францыска Скарыны выданне Буднага лучыць, безумоўна, не толькі аднолькавы фармат — у чацвёртую долю аркуша, не толькі вытрыманасць асноўнага тэксту ў чорным колеры і набор некаторых старонак у форме піраміды, трохкутніка або чары. Я думаю, галоўнае, што аб’ядноўвае два выданні, — зразумелая мова. І таму мне здаецца, што словы Уладзіміра Караткевіча наконт ролі Скарынавай Бібліі з рамана “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” можна аднесці і да “Катэхізіса”. Выданне Сымона Буднага вызначаецца яшчэ і адметнасцю заставак, а ў прыватнасці на тытуле: у малюнку лісця і асабліва кветак, падобных да стылізаваных валошак, ёсць матывы больш позніх слуцкіх паясоў. Кнігі вылучаюцца і яскравай, дасціпнай мовай, што робіць заклікі Буднага наконт развіцця беларускай культуры на роднай мове яшчэ больш пераканаўчымі. Ян Карцан, спярша адзін з паплечнікаў Буднага, а пасля заснавальнік уласнае друкарні ў Вільні, выдаваў кнігі не на беларускай, а на польскай, лацінскай і грэцкай мовах. Аднак яго друкарня выпусціла больш за сто назваў кніг. Цікавым для мяне стала і тое, што гэта не рэлігійныя трактаты, а календары, медыцынскія даведнікі, падручнікі. Не абыякавым да адукацыі, асабліва школьнай, быў і Васіль Цяпінскі. Аднак для мяне ён насамперш чалавек, улюблёны ў родную мову і народ, пра што сведчыць і выданне Евангелля, надрукаванае ў два слупкі на дзвюх мовах. Васіль Цяпінскі не проста перакладаў тэкст са старажытнага царкоўнаславянскага арыгінала, але і свядома імкнуўся ўжываць уласна беларускія словы й звароты. Мяне ўразіла і тое, што ва ўцалелай частцы “Евангелля” налічваецца 210 глосаў. Пераклад, зроблены Васілём Цяпінскім “зъ зычливости ку моей отчизне”, як і творы Францыска Скарыны і Сымона Буднага, азваўся насамрэч жывой народнай моваю ў рэлігійнай літаратуры. Прадмова да Евангелля з тэкстам кнігі не звязана, але заключныя радкі ўспрымаюцца як запавет: “Абы быў гатовы разам са сваёю Айчынай загінуць, калі яна згіне, а калі яна праз ваш ратунак будзе выратавана, то разам з ёю і ўваскрэснуць”. Як мне здаецца, моцнае пачуццё да Радзімы было і ў братоў Мамонічаў. Бо іх выданні — рэлігійныя кнігі, публістычныя творы, падручнікі і, безумоўна, Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 года — спрыялі развіццю адукацыі і ўзбагачэнню роднае мовы. Адкрыццём для мяне стала тое, што ў друкарні Мамонічаў упершыню быў выкарыстаны курсіўны шрыфт. Напэўна, праца вядомых братоў не была б настолькі плённай без Васіля Гарабурды, тыпографа, які пазней заснаваў уласную друкарню ў Вільні. Супрацоўнічаў з Мамонічамі і Пётр Мсціславец. Бясспрэчна, ён абапіраўся на вопыт Францыска Скарыны, а мажліва, нават асабіста з ім сустракаўся, калі верыць сцэне з аповесці Эрнеста Ялугіна “Мсціслаўцаў посах”. Але друкар не толькі па-майстэрску выкарыстоўвае ўжо вядомыя прыёмы, ён развівае і ўдасканальвае іх. Доказам гэтаму — Евангелле 1575 года. У кнізе — нібы аўтапартрэт Мсціслаўца: кожная літара падабрана сэрцам, бо шрыфт не запазычаны з выданняў Скарыны, а нагадвае старабеларускія рукапісы. Майстэрства Пятра Цімафеева, сына Мсціслаўца, не адно стагоддзе было крыніцай і для рассейскага, і для ўкраінскага кнігадрукавання. Што да традыцый Францыска Скарыны, то іх прадоўжылі не толькі асобныя людзі, але і друкарні беларускіх брацтваў, да прыкладу, Святадухаўскага. Мяне ўразіла тое, што на старонках “Малітваў штодзённых” — скарынаўскія застаўкі не толькі з расліннымі ўзорамі, але і нават з відарысамі дэльфінаў. А выдадзеная брацтвам “Граматыка славянская” Лаўрэнція Зізанія мае на адной са старонак зноў герб: сонца і месяц. Уплыў Францыска Скарыны адчуваецца і на асобных гравюрах славутай Бібліі, выдадзенай у 1563 г. на сродкі берасцейскага старасты Мікалая Радзівіла Чорнага. Тлумачэнне неўміручасці гравюр першадрукара і інтэрпрэтацыі іх у шматлікіх выданнях знаходжу ў Максіма Танка: І выразаў ён гравюры Не штыхелем-разцом, А промнем сонца, Промнем сваёй веры і любові да народа, таму штрых кожны / Быў такі глыбокі, Што ні агонь, ні забыццё, ні ворагі, ні час Гравюраў гэтых знішчыць не змаглі. І сёння нейкая чароўная жыве ў іх сіла… Надзвычайная сіла Скарынавых выданняў дала энергетычны штуршок да друкарскае дзейнасці не толькі ў ВКЛ і асабліва ў Беларусі. Спірыдон Собаль спачатку меў друкарню ў Кіеве, а потым ужо ля Оршы. Паслядоўнік майго зямляка, палачаніна, і Мікалоюс Даукша, адзін са стваральнікаў літоўскае пісьменнасці. З традыцыямі Францыска Скарыны, безумоўна, звязаны і першадрукар у Расеі — Іван Фёдараў. Да кніг беларускага першадрукара прыглядаліся і ў Германіі, у Цюбінгене. Як казаў Пятрусь Броўка, “нямала народаў з крыніц яго піла / і брала ад мудрасці вечны агонь, / У літарах першых знаходзячы сілу…” Аднак найбольш моцна святлом кніг Скарыны былі апрамененыя душы яго землякоў. Сведчаннем гэтаму — выданні другой паловы ХVІ — першай паловы ХVІІ стагоддзя. Сведчаннем гэтаму — і выданні сённяшнія. Так, у іх няма заставак і дрэварытаў. Аднак складана ўявіць кнігу, асабліва празаічную, без кропак, вялікіх літараў, абзацаў і, канечне ж, без прадмовы і пасляслоўя. Францішак Скарына і надалей будзе ззяць Сонейкам Маладзіковым у вольных крывіцкіх нябёсах. Арыгінальныя ксілаграфіі, канцоўкі, ініцыялы… Гэта далёка не самае галоўнае ў падарунку друкароў. Галоўнае вызначыў Уладзімір Караткевіч у вершы “Кнігі”: Кнігі — сябры. Іх кідаюць перш за усё: Яны цяжкія Як дзесяць вазоў з цэглай. Кнігі — сябры. Іх кідаюць перш за ўсё Каб навек зберагчы, Як сяброў. У сэрцы.
|
