Тауар және ақша айналымының статистикасы

Тауар қ озғ алысы - бұ л ө ндірушілерден бастап, бө лшек саудағ а, тү пкілікті тұ тынушыларғ а дейін кө терме сатып алушы, экспортшы импортшы, сауда агенті, брокер арқ ылы жү ретін тауар қ озғ алысының процесі.

Тауар айналымы — бұ л анық талғ ан кезең бойынша тауардың айналым процесі. Тауардың қ ұ ны (Q) сатылғ ан тауарлардың кө лемі (р) мен олардың бағ асының (q) кө бейткіштеріне тең болады: р_*q.

Тауар айналымының категориялары:

1) жалпы - тауар қ озғ алысы жолында ө ндірушіден тұ тынушығ а дейінгі барлық сатулардың шотын қ айта қ осқ андағ ы сомалар;

2) таза - қ айта қ осылғ ан шотты алмағ анда (қ оспағ анда), жалпы тауар айналымы;

3) кө терме - тауардың ірі топтамасын ө ндірушілердің жә не сауда делдалдарының басқ а делдалдарғ а керегін қ айта сату ү шін ө ндірістік, кө пшілік тұ тынушыларғ а сатуы;

4 ) бө лшек - кә сіпорындардың, жеке тұ лғ алардың халық қ а тү пкілікті тұ тыну ү шін тауарды сатуы.

Буындылық тың коэффициенті - бұ л қ айта сату сандарының кө рсеткіші. Ол жалпы тауар айналымының таза тауар айналымына қ атынасы ретінде есептеледі.

Тауардың қ оры — бұ л тауарлардың анық талғ ан бө лігінің рынокта тұ рақ ты бар болуы. Тауар қ орының кө лемі натуралды жә не ақ шалай формада анық талғ ан уақ ыт мерзімі бойынша тіркеледі. Сондық тан талдау жасағ ан кезде тауардың орташа қ орының қ ұ ны (кө лемі) орташа шама формулаларымен есептеледі.

Тауар айналымының жә не тауар қ орларының кө рсеткіштері қ алай есептеледі?

Қ ор сыйымдылығ ы - тауарлар қ орларының тауар айналымына қ атынасы. Бұ л кө рсеткіш тауар айналымы бірлігіне қ анша тауарлардың қ орлары келетінін кө рсетеді.

Тауарлардың қ орымен тауар айналымының қ амтамасыз етілуі (кү н бойынша) тауарлардың қ орына жететін сауда кү ндерінің санын сипаттайды. Бұ л кө рсеткіш тауардың бір анық талғ ан тү рінің орташа тауар қ орының осы тауардың бір кү ндік тауар айналымының қ атынасына тең.

Тауар айналымының кө рсеткіштері:

а) тауар айналымының жылдамдығ ы (айналымның саны - С):

 

ˉ

тауар айналымының кө лемі (Q)

С=^{________________________________________________________________}

тауарлардың орташа қ оры (Қ)

 

ә) тауарлардың бір айналымының уақ ыты (кү н бойынша)

 

тауарлардың орташа қ оры (Қ)

Ұ =^{_____________________________________________________________}

бір кү ндік тауар айналымы (А)

 

Тауар айналымына жә не тауарлардың қ орына ә сер ететін факторлардың - динамикасын бағ алау индекстер жү йесінің кө мегімен бекітіледі.

Ақ ша базасы (Б) - Қ Р-дың Ұ лттық банкымен белгіленген ақ шалар. Ақ ша базасы қ ұ рамына қ олма-қ ол ақ шалар (Ұ лттық банктық емес) жә не Ұ лттық банктың міндетті резервтері (депозиттер) кіреді.

Ақ шалай базаның қ ұ рамына Ұ лттық Банктан тыс қ олма-қ ол ақ ша, екінші дең гейдегі банктардың депозиттері жә не Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкының басқ а ұ йымдарының депозиттері жатады.

Ақ ша массасы — шаруашылық айналымына қ ызмет кө рсететін мемелекет экономикасында барлығ ы мойындағ ан тө лем, қ аражаттарының жиынтығ ының кө лемі. Ақ ша массасының ө лшемдері болып ө тімділік дең гейі бойынша ақ ша жіктелуін кө рсететін агрегаттар табылады.

Ақ ша массасын қ андай кө рсеткіштер сипаттайды?

Қ азақ станда ақ ша массасы: М0, М1, М2, МЗ агрегаттарына бө лінеді (1998ж. қ азаннан бастап). Ақ шалы агрегаттардың қ ұ рамы келесідей:

М 0 - айналымдағ ы қ олма-қ ол ақ ша, жинақ тау қ аражаттары, яғ ни қ ұ н, жинақ тау, тауарлар мен қ ызметтерге тө лем қ ұ ралы ретіндегі физикалық жә не заң ды тұ лғ алардың банктан тыс монета, банкнота сомасы;

М 1 - агрегат М0 + халық тың жә не банктық емес занды тұ лғ алардың ұ лттық валютада аударылатын депозиттері;

М 2 - агрегат М1 + ұ лттық валютадағ ы басқ а депозиттер жә не шетел валютасында халық тың жә не банктық емес занды тұ лғ алардың аударылатын депозиттері;

М 3 - агрегат М2 + шетел валютасындағ ы халық тың басқ а депозиттері + банктық емес заң ды тұ лғ алардың шетел валютасындағ ы басқ а депозиттері.

Ақ ша мультипликиторы қ алай анық талады?

Ақ ша мультипликаторы (m):

 

М

m= ^_________

Б

Мұ ндағ ы: М — айналымдағ ы ақ ша массасы;

Б - ақ ша базасы.

Ақ ша мультипликаторы ақ ша массасы динамикасын бақ ылау ү шін жә не экономикағ а коммерциялық банктардың несиелік салымдарының кө лемдеріне талдау жү ргізу ү шін пайдаланылады. Ақ ша массасы МЗ ақ ша агрегаты бойынша анық талады. Ақ ша мультипликаторы коэффициент ретінде банктық резервтерді ө згерту жолымен жү ретін айналымдағ ы ақ ша массасының ө згерісін сипаттайды. Егер ақ ша айналым каналдары артық ақ ша массасымен толса, сонымен қ атар мұ ндай ақ ша массасы сә йкес тауар массасымен қ амтылмаса, яғ ни ақ ша массасының ө су қ арқ ыны тауар мен қ ызмет ө ндірісінің ө су қ арқ ынынан асса, онда инфляция пайда болады.

Ақ ша массасының ө сімін анық тау ү шін қ андай ә діс қ олданылады?

Ақ ша массасы (агрегат МЗ ү шін) ө сімінің факторлық талдауы:

 

∆ M3 = M 3 ₁ — M3 ₀ = m Б _1— m Б ₀

 

Мұ ндағ ы: М₁, Мо- есептегі жә не базистік кезең дегі МЗ агрегаты ү шін ақ ша массасы;

m₁ m₀ - есептегі жә не базистік кезең дегі ақ ша мультипликаторы;

Б₁, Б о - есептегі жә не базистік кезендегі ақ ша базасы.

Соның ішінде факторлардың ә сер етуі есебінен:

а) ақ ша мультипликаторының ө згеруі:

∆ МЗm = (m₁ - mо)Б₁

 

ә) ақ ша массасының ө згеруі:

∆ МЗБ =(Б₁ -Б₀)m₀

 

Абсолюттік ө сімдердің ө зара байланысы:

∆ М3 = ∆ МЗm + ∆ МЗ_Б.

 

Ұ лттық валютаны сатып алу қ абілеттілігін қ алай санауғ а болады?

I тең гені сатып алу қ абілеттілін = I тұ тыну бағ асы

Тең генің сатып алу қ абілеттілігінің номиналды индексін, АҚ Ш долларына қ арағ анда, тең ге курсының ө згерістерін жә не жалпы ақ ша массасында шетел валютасың дағ ы ақ ша айналымының бө ліктерін есепке ала отырып, есептеуге болады:

I тең гені

номиналды I тең гені х d тең ге + 1 АҚ Ш х АҚ Ш доллары,

сатып алу = сатып алу доллары сатып алу

қ абілеттілігі бағ асы

 

Мұ ндағ ы: d тең ге, d доллар - бұ л тең ге мен АҚ Ш долларының Қ азақ стан нарығ ындағ ы ақ ша айналымындағ ы ү лесі

 

 

I АҚ Ш долларын 1

сатып алуғ а бағ асы =^{_________________________________________________________}

I АҚ Ш долларына тең генің

қ атынасының курсы

Ақ ша массасының айналым жылдамдылығ ы қ алай анық талады?

Айналымдағ ы ақ ша саны (V) немесе ақ ша бірлігі айналымының жылдамдығ ы:

ЖІӨ

V=^{___________________}

М3

Мұ ндағ ы: ЖІӨ - ағ ымдағ ы бағ алардағ ы жалпы ішкі ө нім;

МЗ - кезең дегі ақ шаның орташа қ алдығ ы,

Ақ ша айналымының саны ЖІӨ -нің қ ызмет атқ аруы ү шін кезең індегі тө лем қ аражаттарының ақ шалай бірлікгерінің орташа қ айталамаларын сипаттау қ ажет.

" Ақ ша массасының бір айналымының ұ зақ тығ ы " кө рсеткішінің мә ні неде жә не оны есептеу ә дістемесі қ андай?

Ақ ша массасының (і) бір айналымының ұ зақ тығ ы:

 

t = __ K___ = МЗ_*K = МЗ_* 1

V ЖІӨ б

Мұ ң дағ ы: К - кезең нің кү ндері: тоқ сан - 90 кү н, жыл - 360 кү н;

ЖІӨ

^__________= б - ЖІӨ - нің бір кү ндік ө лшемі.

К

Бұ л кө рсеткіш ЖІӨ қ ызметіне бір айналым ақ ша массасы ү шін орта есеппен қ анша кү н керек екенін кө рсетеді.[74]