Тауар және ақша айналымының статистикасы
Тауар қ озғ алысы - бұ л ө ндірушілерден бастап, бө лшек саудағ а, тү пкілікті тұ тынушыларғ а дейін кө терме сатып алушы, экспортшы импортшы, сауда агенті, брокер арқ ылы жү ретін тауар қ озғ алысының процесі. Тауар айналымы — бұ л анық талғ ан кезең бойынша тауардың айналым процесі. Тауардың қ ұ ны (Q) сатылғ ан тауарлардың кө лемі (р) мен олардың бағ асының (q) кө бейткіштеріне тең болады: р*q. Тауар айналымының категориялары: 1) жалпы - тауар қ озғ алысы жолында ө ндірушіден тұ тынушығ а дейінгі барлық сатулардың шотын қ айта қ осқ андағ ы сомалар; 2) таза - қ айта қ осылғ ан шотты алмағ анда (қ оспағ анда), жалпы тауар айналымы; 3) кө терме - тауардың ірі топтамасын ө ндірушілердің жә не сауда делдалдарының басқ а делдалдарғ а керегін қ айта сату ү шін ө ндірістік, кө пшілік тұ тынушыларғ а сатуы; 4 ) бө лшек - кә сіпорындардың, жеке тұ лғ алардың халық қ а тү пкілікті тұ тыну ү шін тауарды сатуы. Буындылық тың коэффициенті - бұ л қ айта сату сандарының кө рсеткіші. Ол жалпы тауар айналымының таза тауар айналымына қ атынасы ретінде есептеледі. Тауардың қ оры — бұ л тауарлардың анық талғ ан бө лігінің рынокта тұ рақ ты бар болуы. Тауар қ орының кө лемі натуралды жә не ақ шалай формада анық талғ ан уақ ыт мерзімі бойынша тіркеледі. Сондық тан талдау жасағ ан кезде тауардың орташа қ орының қ ұ ны (кө лемі) орташа шама формулаларымен есептеледі. Тауар айналымының жә не тауар қ орларының кө рсеткіштері қ алай есептеледі? Қ ор сыйымдылығ ы - тауарлар қ орларының тауар айналымына қ атынасы. Бұ л кө рсеткіш тауар айналымы бірлігіне қ анша тауарлардың қ орлары келетінін кө рсетеді. Тауарлардың қ орымен тауар айналымының қ амтамасыз етілуі (кү н бойынша) тауарлардың қ орына жететін сауда кү ндерінің санын сипаттайды. Бұ л кө рсеткіш тауардың бір анық талғ ан тү рінің орташа тауар қ орының осы тауардың бір кү ндік тауар айналымының қ атынасына тең. Тауар айналымының кө рсеткіштері: а) тауар айналымының жылдамдығ ы (айналымның саны - С):
ˉ тауар айналымының кө лемі (Q) С=________________________________________________________________ тауарлардың орташа қ оры (Қ)
ә) тауарлардың бір айналымының уақ ыты (кү н бойынша)
тауарлардың орташа қ оры (Қ) Ұ =_____________________________________________________________ бір кү ндік тауар айналымы (А)
Тауар айналымына жә не тауарлардың қ орына ә сер ететін факторлардың - динамикасын бағ алау индекстер жү йесінің кө мегімен бекітіледі. Ақ ша базасы (Б) - Қ Р-дың Ұ лттық банкымен белгіленген ақ шалар. Ақ ша базасы қ ұ рамына қ олма-қ ол ақ шалар (Ұ лттық банктық емес) жә не Ұ лттық банктың міндетті резервтері (депозиттер) кіреді. Ақ шалай базаның қ ұ рамына Ұ лттық Банктан тыс қ олма-қ ол ақ ша, екінші дең гейдегі банктардың депозиттері жә не Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкының басқ а ұ йымдарының депозиттері жатады. Ақ ша массасы — шаруашылық айналымына қ ызмет кө рсететін мемелекет экономикасында барлығ ы мойындағ ан тө лем, қ аражаттарының жиынтығ ының кө лемі. Ақ ша массасының ө лшемдері болып ө тімділік дең гейі бойынша ақ ша жіктелуін кө рсететін агрегаттар табылады. Ақ ша массасын қ андай кө рсеткіштер сипаттайды? Қ азақ станда ақ ша массасы: М0, М1, М2, МЗ агрегаттарына бө лінеді (1998ж. қ азаннан бастап). Ақ шалы агрегаттардың қ ұ рамы келесідей: М 0 - айналымдағ ы қ олма-қ ол ақ ша, жинақ тау қ аражаттары, яғ ни қ ұ н, жинақ тау, тауарлар мен қ ызметтерге тө лем қ ұ ралы ретіндегі физикалық жә не заң ды тұ лғ алардың банктан тыс монета, банкнота сомасы; М 1 - агрегат М0 + халық тың жә не банктық емес занды тұ лғ алардың ұ лттық валютада аударылатын депозиттері; М 2 - агрегат М1 + ұ лттық валютадағ ы басқ а депозиттер жә не шетел валютасында халық тың жә не банктық емес занды тұ лғ алардың аударылатын депозиттері; М 3 - агрегат М2 + шетел валютасындағ ы халық тың басқ а депозиттері + банктық емес заң ды тұ лғ алардың шетел валютасындағ ы басқ а депозиттері. Ақ ша мультипликиторы қ алай анық талады? Ақ ша мультипликаторы (m):
М m= _________ Б Мұ ндағ ы: М — айналымдағ ы ақ ша массасы; Б - ақ ша базасы. Ақ ша мультипликаторы ақ ша массасы динамикасын бақ ылау ү шін жә не экономикағ а коммерциялық банктардың несиелік салымдарының кө лемдеріне талдау жү ргізу ү шін пайдаланылады. Ақ ша массасы МЗ ақ ша агрегаты бойынша анық талады. Ақ ша мультипликаторы коэффициент ретінде банктық резервтерді ө згерту жолымен жү ретін айналымдағ ы ақ ша массасының ө згерісін сипаттайды. Егер ақ ша айналым каналдары артық ақ ша массасымен толса, сонымен қ атар мұ ндай ақ ша массасы сә йкес тауар массасымен қ амтылмаса, яғ ни ақ ша массасының ө су қ арқ ыны тауар мен қ ызмет ө ндірісінің ө су қ арқ ынынан асса, онда инфляция пайда болады. Ақ ша массасының ө сімін анық тау ү шін қ андай ә діс қ олданылады? Ақ ша массасы (агрегат МЗ ү шін) ө сімінің факторлық талдауы:
∆ M3 = M 3 1 — M3 0 = m Б 1— m Б 0
Мұ ндағ ы: М1, Мо- есептегі жә не базистік кезең дегі МЗ агрегаты ү шін ақ ша массасы; m1 m0 - есептегі жә не базистік кезең дегі ақ ша мультипликаторы; Б1, Б о - есептегі жә не базистік кезендегі ақ ша базасы. Соның ішінде факторлардың ә сер етуі есебінен: а) ақ ша мультипликаторының ө згеруі: ∆ МЗm = (m1 - mо)Б1
ә) ақ ша массасының ө згеруі: ∆ МЗБ =(Б1 -Б0)m0
Абсолюттік ө сімдердің ө зара байланысы: ∆ М3 = ∆ МЗm + ∆ МЗБ.
Ұ лттық валютаны сатып алу қ абілеттілігін қ алай санауғ а болады? I тең гені сатып алу қ абілеттілін = I тұ тыну бағ асы Тең генің сатып алу қ абілеттілігінің номиналды индексін, АҚ Ш долларына қ арағ анда, тең ге курсының ө згерістерін жә не жалпы ақ ша массасында шетел валютасың дағ ы ақ ша айналымының бө ліктерін есепке ала отырып, есептеуге болады: I тең гені номиналды I тең гені х d тең ге + 1 АҚ Ш х АҚ Ш доллары, сатып алу = сатып алу доллары сатып алу қ абілеттілігі бағ асы
Мұ ндағ ы: d тең ге, d доллар - бұ л тең ге мен АҚ Ш долларының Қ азақ стан нарығ ындағ ы ақ ша айналымындағ ы ү лесі
I АҚ Ш долларын 1 сатып алуғ а бағ асы =_________________________________________________________ I АҚ Ш долларына тең генің қ атынасының курсы Ақ ша массасының айналым жылдамдылығ ы қ алай анық талады? Айналымдағ ы ақ ша саны (V) немесе ақ ша бірлігі айналымының жылдамдығ ы: ЖІӨ V=___________________ М3 Мұ ндағ ы: ЖІӨ - ағ ымдағ ы бағ алардағ ы жалпы ішкі ө нім; МЗ - кезең дегі ақ шаның орташа қ алдығ ы, Ақ ша айналымының саны ЖІӨ -нің қ ызмет атқ аруы ү шін кезең індегі тө лем қ аражаттарының ақ шалай бірлікгерінің орташа қ айталамаларын сипаттау қ ажет. " Ақ ша массасының бір айналымының ұ зақ тығ ы " кө рсеткішінің мә ні неде жә не оны есептеу ә дістемесі қ андай? Ақ ша массасының (і) бір айналымының ұ зақ тығ ы:
t = __ K___ = МЗ*K = МЗ* 1 V ЖІӨ б Мұ ң дағ ы: К - кезең нің кү ндері: тоқ сан - 90 кү н, жыл - 360 кү н; ЖІӨ __________= б - ЖІӨ - нің бір кү ндік ө лшемі. К Бұ л кө рсеткіш ЖІӨ қ ызметіне бір айналым ақ ша массасы ү шін орта есеппен қ анша кү н керек екенін кө рсетеді.[74]
|
