Азақстандағы бағалар және тариф өзгерісінің статистикалық бақылауын ұйымдастыру

 

Нарық қ а ө ту жағ дайында Қ азақ стан Республикасының статистика жө ніндегі агенттігі арнайы бағ а методологиясы бойынша тө мендегілерге ішінара бақ ылау жасайды:

а) тауардың бө лшек сауда бағ асына;

ө) бақ ылау жасайтын бағ а ә дістемесін жасай отырып, тауар жә не қ ызметтердің тұ тыну бағ аларына жә не тарифтеріне.

Бағ аларды бақ ылаудың мақ саты - халық қ а уақ ыттың ағ ымдағ ы кезең іне сә йкестендірілетін тауарлар мен қ ызметтерді сату бағ алары мен тарифтерін тіркеу жә не бө лшек сауда бағ асы мен тұ гыну бағ аларын есептеу.

Бағ аларды ішінара бақ ылауды ұ йымдастыру типтік іріктеу ә дісіне, яғ ни халық ұ дайы сатып алатын тауарлар мен қ ызметгердің шектелген тізіміне негізделген. Сату-сатып алу операцияларының кө пшілігінің ішінен типтік жағ дайлар іріктеліп алынады. Бақ ылау ү шін іріктеліп алынғ ан сауда жә не ақ ылы қ ызмет нысандары базалық болып саналады, оларда бағ алар мен тарифтерді тіркеу ұ дайы жү ргізіліп отырады. Базалық кә сіпорындар бойынша тұ тыну жә не бө лшек сауда бағ аларының индексін, бағ а дең гейі туралы оперативті мә ліметтерді есептеу мақ сатында, халық аралық салыстыру бағ дарламалары ү шін ақ парат жиналады.

Қ азақ станда тауарлар мен қ ызметтерді іріктеу қ алай жү ргізіледі?

Тауарлар мен қ ызметтерді іріктеп алу келесі белгілер бойынша іске асырылады:

- аумағ ы бойынша (2 астана жә не барлық облыс орталық тары);

-сауда жә не ақ ылы қ ызмет нысандары (аймақ тағ ы саудалық кә сіпорындар);

-тауар (қ ызмет) ө кілеттігінің тізімі бойынша (жіктелуге сә йкес).

Тауарғ а деген бағ алар егер олар бір ассортиментке тіркелсе, біркелкі сапалық сипатқ а ие болса жә не сауда тіркелген базалық кә сіпорындарда ө ткізілсе, екі кезең де (айда) сә йкестендіріледі. Тү рі бойынша іріктеліп алынғ ан тауарлар мен қ ызметтер тұ тыну қ оржынын қ ұ райды. Тұ тыну қ оржыны табыс дең гейі ә р тү рлі халық тобының тұ тыну шығ ындарының нақ ты қ ұ рылымын кө рсету негізінде қ алыптасады.

Мұ ндай амал неге негізделген?

Тұ тынудың нақ ты қ ұ рылымы табыс дең гейі ә р тү рлі халық тың ә р тү рлі тобының материалдық жағ дайын сипаттауғ а негізделген. Соң дық тан тұ тыну бағ асының индексі ө мір қ ұ нының индексі деп те аталады. Тұ тыну қ оржынына тауарлар мен қ ызметтерді іріктеу жү йесі тұ тыну шығ ындарының қ ұ рылымын анық тау ү шін ө з бюджетінің есебі жү ргізілетін, табыс дең гейі бойынша ә р тү рлі жанұ ялардың іріктеліп алынуымен де толық тырылады.

Қ азақ стан Республикасының статистикалық органдары тауарлар мен қ ызметтер бағ асына бақ ылауды тек қ ана ай сайын емес, мониторинг деп аталатын бақ ылауды ә р апта сайын жү ргізеді. Тауарлар мен қ ызметтерге деген бағ а мониторингінің мақ саты — ә леуметтік экономикалық саясат жә не микроэкономика саласындағ ы ә р тү рлі мә селелер бойынша Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің шешім қ абылдауын жә не аймақ тар бойынша бұ л қ озғ алысты талдау ү шін маң ызды қ ұ рал ретіндегі апта сайынғ ы инфляция дең гейінің кө рсеткіштерін есептеу.

Тауарлардың, қ ызметтердің орташа бағ асы жә не олардың индекстері қ алай есептеледі?

Қ азақ стан Республикасының аймақ тары бойынша тауарлардың салыстырмалы, сә йкестендірілген шең берінде бағ алардың тіркелуінің берілгені бойынша орташа бағ алар мен индекстер есептеледі:

1. Аймақ бойынша орташа салыстырмалы бағ а жай орташа арифметикалық формула арқ ылы есептеледі:

 

 

Мұ ндағ ы: Рj — j бө лек тауардың (қ ызметтің) орташа салыстырмалы бағ асы.

Рj- аймақ тың сату нү ктелері бойынша j тауардың (қ ызметтің) салыстырмалы бағ аларының сомасы.

К — тіркелген j тауар (қ ызметтің) бағ аларының сомасы.

Егер есептегі кезең де қ андай да бір сауда орнының бағ алары туралы мә ліметтер болмаса, онда жетіспейтін бағ аның шартты мә ні бағ аның жеке индексін осы тауардың (қ ызметтің) базистік кезең дегі бағ асына кө бейту арқ ылы табылады:

 

 

Мұ ндағ ы: Р j — есептегі кезең дегі) тауардың (қ ызметтің) бағ асы;

 

тауар (қ ызметтің) бағ асының жеке индексі;

базистік кезең дегі j тауарлардың (қ ызметінің) бағ асы.

2. Аймақ тық дең гей бойынша j тауар (қ ызмет) бағ аларының индексі:

 

 

Мү ндағ ы: I pj - аймақ тық дең гейдегі тауар (қ ызмет) бағ аларының индексі;

I j 1 - есеп беру кезең індегі тауардың (қ ызметтің) орташа бағ асы;

I j 0- базистік кезең цегі j тауардың (қ ызметтің) орташа бағ асы.

3. Республикалық дең гейдегі j тауар (қ ызметтің) бағ асының индексі:

Мұ ндағ ы: Iрn - республикалық дең гейдегі тауар(қ ызмет) бағ аларының индексі;

i_p1, i_p2......., i_p16 - республиканың облыс орталық тары мен астанасындағ ы j тауар (қ ызмет) бағ аларының жеке индексі;

Қ азақ стан бойынша жалпы ә р аймақ тың ү й шаруашылығ ы шығ ындарының ү лесі (салмағ ы).

Ә р тауардың саналғ ан индексі негізінде топ бойынша бағ алардың жалпы индексі мен тауарлардың барлық жиынтығ ы мына формула бойынша есептеледі:

 

Мұ ндағ ы: d jf - жалпы шығ ындардағ ы бө лек тауарлар ү шін шығ ындардың ү лесі (салмағ ы).

Республикалық дең гейдегі ә р тауар бойынша орташа бағ а жай арифметикалық орташа бағ а формуласымен анық талады:

 

Р j 1+Р j 2+... + Р j 16

^{   } Р j n = ^{______________________________________}

К

 

Мұ ндағ ы: Р j n - тауардың (қ ызметтің) орташа республикалық бағ асы

- Қ азақ стан Республикасы аймақ тары бойынша тауардың (қ ызметтің) орташа бағ алары;

К - бағ а тіркелген облыс орталық тары мен Астана.

Барлық тауарлар мен қ ызметтер бойынша бағ аның еркін республикалық индексі Ласпейрес формуласымен анық талады:

 

 

Тұ тыну бағ асының индексін есептеу базистік кезең дегі халық тың тұ тыну шығ ындарының тұ рақ ты қ ұ рылымын анық тайды. Индекстерді есептеудің бұ л формуласы тә жірибеде қ олданылады, себебі базистік кезең де тауарлар мен қ ызметтерді алу кө лемі туралы ақ парат ә рқ ашан болады.

Берілген формулалар бойынша бө лшек жә не тұ тыну бағ аларының индекстері есептеледі. Айырмашылық келесіде. Тауардың бө лшек бағ алар индексі Қ азақ стан Республикасының бө лшек тауар айналымының нақ ты қ ұ рылымы мен тауар бағ аларының ө згерістерінің мә ліметтері бойынша анық талады. Тұ тыну бағ аларының индексі бағ алардың ө згерісі мен таң далғ ан отбасылардың ү й шаруашылығ ындағ ы шығ ындардың нақ ты қ ұ рылымы туралы мә ліметтер бойынша анық талады.

Бағ алардың дең гейі мен оғ ан ә сер ететін факторлар арасындағ ы тә уелділікті бағ алау ү шін қ андай ә діс қ олданылады?

4. Бағ алардың дең гейі мен оғ ан ә сер ететін факторлардың арасындағ ы тә уелділіктің сандық бағ асы статистикада А. Маршаллдың формуласы бойынша, яғ ни динамикалық коэффициенттер икемділігі кө мегімен анық талады:

Мұ ндағ ы: ∆ р жө не ∆ х – бағ аның (р) жә не факторлық белгінің (х) абсолюттік ө сімдері;

p₀ жә не Х₀- бағ аның жә не факторлық белгінің базалық жә не базистік мә ндері.[77]