Лттық Шоттар Жүйесінің мәні және құрылымыҰ лтгық Шоттар Жү йесінің қ ұ рылуының негізінде " шаруашылық айналымының қ ағ идасы", яғ ни барлық экономикалық айналым: материалдық игіліктердің ө ндірісі мен қ ызметтер кө рсету біртұ тас кү йінде қ арастырылады. Ұ лттық Шоттар Жү йесінде табыс ә келетін кез келген қ ызмет зерттеледі: тауарлар мен қ ызметтердің ө ндірісінен бастайтын табыстарды қ ұ ру жә не қ аржылық активтер мен міндеттемелердің ө згерісі -ақ ырғ ы қ аржы нә тижесінің алынуы. Қ аржы-несие қ атынастары бірінші кезекте тұ рады. Ұ лттық есептеу мемлекеттің пассивтер жә не активтер, экономикалық операциялар, барлық шаруашылық субъектілері туралы мә ліметтерді бақ ылайды жә не жинайды. Ұ лттық Шоттар Жү йесі бойынша негізгі категориялардың, сыныптаулардың, тү сініктердің мә ні неде? 1. Ө німдер — тауарлар мен қ ызметтер. 2. Тауарлар - физикалық заттар, экономикалық обьектілер, сұ раныс бар тауарларғ а меншіктік қ ұ қ ық таратылады. 3. Қ ызметтер — тұ тынушылық тардың тапсырыс бойынша ә р тү рлі ә рекеттері ө ндірушілер арқ ылы жү зеге асатын тұ тыну заттарының кү йі (мысалы, физикалық заттарды жө ндеу, тазалау): - тұ тынушылардың физикалық жағ дайы (мысалы, тұ тынушыларды тасымалдау, кө шіру; медициналық жә не хирургиялық емдеу, тұ тынушылардың сыртқ ы жақ саруы); - тұ тынушылардың қ абілеттілік жағ дайы (мысалы, білім беру, қ орғ ау, қ аржылық делдалдық кө рсету, т.б.) 4. Объектілер - тауарлар, қ ызметтер, ақ ша қ аржылары. 5. Субъектілер - шаруашылық бірліктері. 6. Институционалды бірлік - активтерді иемденетін, міндеттеме қ абылдауғ а қ абілетті, шаруашылық субъектілері мен ақ параттарын жә не экономикалық операцияларды, активтер мен пассивтерді жинақ тайтын экономикалық дербес тұ лғ а (жеке, заң ды). 7. Экономикалық ө ндіріс - бұ л қ ызметтер, институционалды бірлік тексерумен жасалынғ ан, ең бек, капитал, тауарлар, қ ызметтерді жү зеге асыратын іс-ә рекет. 8. Ө ндіріс шекарасына қ андай қ ызметтердің тү рлері қ осылады? Ө ндірістің шекарасына қ ызметтердің мына тү рлері қ осылады: - басқ а бірліктерге, кө рсетілетін жә не олардың ө ндірушілері болып табылмайтын тауарлар, қ ызметтер шығ аруғ а арналғ ан барлық жеке жә не ұ жымдық тауарлардың, қ ызметтердің ө ндірісі; - ө здерін ө ндірушілер арқ ылы қ орлану ү шін немесе тү пкілікті тұ тынуғ а жұ мсалу ү шін қ алдырылғ ан барлық тауарлардың ө ндірісі; - ө зіндік тү пкілікті тұ тынуғ а қ олдануғ а арналғ ан қ ызметтердің ө ндірісі (мысалы, ү й шаруашылығ ындағ ы жалдамалы жұ мысшылар орындағ ан қ ызметтер немесе ү й иесі жө ндеген тұ рғ ын ү й); - заң сыз ө ндіріс (біліктілігі тө мен дә рігерлердің қ ызміттері, нашақ орлық заттарды тарату); - бү ркемелі (жабық) ө ндіріс (салық тарды тө леуден жалтару; қ ауіпсіздік жә не денсаулық сақ тау талаптарына жауап бермеу). Ү й шаруашылығ ында сол шаруашылық тағ ы тұ лғ аларғ а кө рсетілген шаруашылық тық жә не жеке қ ызметтер ө ндіріске кірмейді. 9. Резидент - берілген елдің экономикалық аумағ ында орналасқ ан жә не бір жылдың ішінде немесе одан кө п уақ ытта осы елдің экономикалық аумағ ындағ ы экономикалық қ ызметке қ атысқ ан институционалды бірлік. 10. Ішкі экономика экономикалық аумақ тағ ы резиденттердің де, резидент еместердің де қ ызметін қ амтиды. Ішкі экономиканың негізгі кө рсеткіші — жалпы ішкі ө нім (ЖІӨ), 11. Ұ лттық экономика экономикалық аймақ тағ ы жә не оның шекарасынан тыс орналасқ ан резиденттердің де қ ызметтерін қ амтиды. Ұ лттық экономиканың негізгі кө рсеткіші - жалпы ұ лттық табыс (ЖҰ Т). 12. Шетелдегі аумақ тық деп анклавалардың ү кіметтік мекемелер арқ ылы аумақ тарды дипломатиялық, ә скери, ғ ылыми мақ саттарда пайдалануын айтады (мысалы, елшіліктер, консулдық тар). 13. Берілген елдің экономикалық аймағ ы - бұ л берілген елдің ү кіметімен басқ арылатын, осы аумақ ішінде адамдар, тауарлар, ақ шалар еркін қ озғ алыста болатын аумақ жә не оғ ан жататындар: - ә уе кең істігі, берілген елдің аумақ тық сулары жә не халық аралық суларда континенталдық шельф жә не де олардан шикізат, мұ най, газ, отын ө ндіруге осы елдің қ ұ қ ығ ы бар; - шетелдегі аумақ тық анклавалар немесе халық аралық ұ йымдар, кә сіпорындар, осы елдің экономикалық аумағ ында орналасқ андар. Ал басқ а елдің экономикалық аймағ ына жататындар: - еркін аймақ тар, берілген елдегі кә сіпорындар, шетелде жұ мыс істейтіндер; - берілген елдің шекарасынан тыс жердегі аймақ тық анклавалар. 14. Экономика секторы — экономикалық қ ызметпен айналысатын институционалды бірліктердің жиынтығ ы, яғ ни ө з атынан активтерді біріктіріп, мің деттемелерді қ абылдап, экономикалық қ ызмет пен операцияларды жү зеге асыратын субъектілердің жиынтығ ы. Ұ лттық Шоттар Жү йесінің принциптеріне сә йкес, экономикалық бірліктер екі тип бойынша жіктеледі: - секторлар; - салалар. Ең негізгі мә селе — экономикалық секторлар бойынша сыныптау. Секторлар алтығ а бө лінеді, оның ішінде бесеуі -ішкі экономиканың секторлары, резиденттер, ал алтыншысы сыртқ ы сектор (резидент еместер). Бірінші сектор - " Қ аржылық емес корпорациялар" -алынғ ан табыс пен шық қ ан шығ ындардың орнын толтыратын, бағ а бойынша тауарлар ө ндіру мен қ аржылық қ ызметтерден басқ а қ ызметтерді кө рсететін институционалды бірліктер. Бұ л секторғ а кә сіпорындар, ө ндірістік кооперативтер, мемлекеттік қ онақ ү йлер, кафе, кинотеатрлар, бірлескен жә не еншілес кә сіпорындар, казино жә не т.б. жатады. Екінші сектор - " Қ аржылық корпорациялар" қ аржылық қ ызметтер кө рсететін институционалды бірліктердің жиынтығ ын қ амтиды. Қ аржылық қ ызметтің екі тү рі бар: а) делдалдық қ арыз алушығ а несие беру мақ сатымен ө з атынан қ аржылық міндеттеме қ абылдай отырып, ақ шалай қ аражаттарды жұ мылдырады жә не осы ағ ындар сипаттамасын қ айта қ ұ рып, тү рін ө згертеді; ә) қ осалқ ы қ аржылық делдалдық пен тығ ыз байланысты, бұ лар - қ ызмет кө рсетуге мамандандырылғ ан ұ йымдар, бірақ ө з атынан несие бере алмайды. Қ аржылық корпорацияларғ а Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық Банкы, екінші дең гейдегі банктар, сақ тандыру компаниялары, зейнетақ ы қ орлары, биржалар, бағ алы қ ағ аздар рыногы, ломбардтар, трасталық компаниялар жатады. Ү шінші сектор — " Мемлекеттік басқ ару органдары" — мемлекет бақ ылауында тұ ратын жә не халық қ а мемлекеттік басқ ару нарық тық қ ызметін атқ аратын институционалды бірліктер. Тө ртінші сектор - " Ү й шаруашылық тары" - жеке адамдар, бірге тұ ратын отбасылар, заң ды статусы жоқ кә сіпкерлер. Бесінші сектор - " ү й шаруашылық тарына қ ызмет кө рсететін коммерциялық емес ұ йымдар" ү й шаруашылық тарына тауар мен қ ызметті тегін немесе тө мен бағ амен тө леген жарнасына, берген жә рдеміне жеткізіп береді. Коммерциялық емес ұ йымдардың тү рлері: жарна есебінен қ аржыландырылатын кә сіподақ гар, саяси партиялар, діни ұ йымдар, ерікті спортгық қ оғ амдар; қ айырымдылық қ оғ амдары мен қ орлары; ведомстволық ү йлер, ауруханалар, клубтар. Алтыншы сектор — " Қ алғ ан ә лем" - Қ азақ стан Республикасына қ атысты басқ а да шетелдерді біріктіретін экономикалық бірліктер. 15. Экономика салаларының сыныптауы 4-қ осымшада кө рсетілген. Экономикалық айналым элементтері: объект, субъект, экономикалық операция. 16. Экономикалық операция - ө зара келісімдер бойынша жү зеге асырылатын екі институционалды бірліктердің ө зара қ ызметін кө рсететін экономикалық ағ ын. Барлық сектор экономика операциялары арқ ылы ө зара бір-бірімен байланысты. Экономикалық операциялар ү ш топқ а бө лінеді: - " тауарлар мен қ ызметтер операциялары делінетін тауарлар жә не қ ызметтердің қ озғ алысы келесі процестермен тіркеледі ө ндіріс, тұ тыну, инвестициялар, экспорт, импорт; - " бө лу-ү йлестіру операциялары" - табыстармен операциялар жасау: жалақ ы, проценттер, пайда, трансферттер (салық тар, субсидиялар); - " қ аржы операциялары": несиелерді алу, оларды ө теу, бағ алы қ ағ аздарды сату жә не сатып алу жә не басқ а да қ аржылық активтермен операциялар. Операциялардың кө пшілігі қ атысушылар арасындағ ы нақ ты қ олда бар ағ ынды болжайды, яғ ни бірі екіншісіне тауар, қ ызмет, ақ шаны беріп, орнына компенсациясын алады. Мұ ндай операциялар тауар айналымын қ ұ райды. 17. Трансферт — бұ л экономикалық операция, бір институтционалды бірліктің екінші институционалды бірлікке ақ ысына компенсация тө ленбей, ештең е алмай, тауар, қ ызмет, не ақ шаны беруі. Трансферттер заттай жә не ақ шалай тү рде беріледі. Мысалы, фирма ө німінің бө лігін кө мек ретінде ә леуметтік жағ дайы нашар немесе асыраушысынан айрылғ ан отбасыларына береді. Трансферттер ү ш топқ а бө лінеді: ағ ымдағ ы, ә леуметтік, капиталдық. Ағ ымдағ ы трансферттердің қ ұ рамы: - байлық қ а жә не табыстарғ а тө ленстін ағ ымдағ ы салық тар (ретпен ү й шаруашылық тары жә не кә сіпорындармен); - сақ тандыру тө лемдері, сақ тандыруды ө теу; - халық аралық ағ ымдағ ы ынтымақ тастық, дү лей апаттардан кейін кө рсетілетін шұ ғ ыл жә рдем; - тө лемақ ы ө сімі, айыппұ л; - сот ү кімінің шығ ындарын тө леу; - лотерея, қ ұ мар ойындар бойынша ұ тыстар, т.б. Ә леуметтік трансферттер - ү й шаруашылық тарына коммерциялық емес ұ йымдарғ а мемлекеттік бірлікте берілетін ә леуметтік жә рдемақ ы мен нарық тық емес тауарлар жә не қ ызмет кө рсету. Капиталдық трансферттерге жататындар: - мұ рагерлікпен алынғ ан, сыйғ а тартылғ ан, мени қ ү қ ық берілген негізгі капиталғ а тө ленетін салық тар; - инвестициялық субсидиялар: негізгі капиталды сатып алу ү шін барлық шығ ындарды немесе шығ ындардың бір бө лігін қ аржыландыру; - маң ызды шығ ын ү шін, 2 жыл жә не одан да кө п жылдар ішінде жиналғ ан ірі зиянды ө теу ү шін тө лем; - ү й шаруашылық тары мен кә сіпорындардың кө мегімен мектептердің, лабораториялардың, кітапханалардың қ ұ рылысын жасау ү шін кө рсетілетін ірі жә рдемақ ы. Салық тар - бұ л мемлекетке ақ шалай немесе натуралды (табиғ и) тү рде институционалдық бірліктер орындайтын міндет, (орны толтырылмайтын) компенсация жасалмайтын тө лемдер. Ұ ШЖ салық тары " ағ ымдағ ы" жә не " капиталды" болып бө лінеді. Ә р топтың қ ұ рамын қ арастырайық. Ағ ымдағ ы салық тар (ү зіліссіз тө ленетін) ө ндіріске жә не импортқ а арналғ ан салық тар жә не табысқ а жә не ө ндіріске арналғ ан салық тар болып бө лінеді. 1. Ө ндіріске жә не импортқ а арналғ ан салық тар қ ұ рамы: 1.1. Ө ндіріске салық тар былай бө лінеді: а) ө німдерге салық - бұ л тауар немесе қ ызмет бірлігіне мемлекеттен алынатын салық. Бұ л салық резиденттер ө ндіретін, қ олданатын, сататын немесе импорттайтын тауар немесе қ ызметтің бірлігінен алынады (қ осымша қ ұ нғ а салық (Қ Қ С), акциздер). б) ө ндіріске жә не импортқ а арналғ ан басқ а да салық тар тауарлар мен қ ызметтердің қ ұ нымен немесе санымен байланысты емес. Бұ л - ө ндірісте қ олданылатын меншікке, жерге, ғ имараттарғ а, ү йге, сонымен қ атар жалданбалы жұ мыс кү шіне жә не ең бегі ү шін тө лемге, қ оршағ ан ортаның ластануына салы-натын салық тар. Импортқ а салынатын салық тар - бұ л фактылы тү рде нақ ты немесе кедендік шекаралардан ө тіп, экономикалық аумақ қ а тү скен тауарларғ а тө ленетін салық тар. Оларғ а импорттық кедендік баждар, акциздер, импорттық немесе фискальды монополия пайдасының салық тары, арнайы қ ызметтерге салық тар, сыртқ ы операциялар салық тары. Импорттық кедендік баждар: - кедендік декларацияда анық талғ ан, тауардың келісім қ ұ нының проценті бар, мемлекеттің сә йкес заң органдарымен бекітілген импортқ а салық ставкасы. Импорттық монополиялардың пайдасы кейбір тауар жә не қ ызметтерді импорттауды монополия арқ ылы іске асыратын, импортты маркетингтік басқ арулардың мемлекеттік мекемелерге тапсырылатын пайдасы (жасырынды салық ретінде қ арастырылады) болып табылады.
1-сурет. Ұ ШЖ-дағ ы салық тарды сыныптау
Фискалды монополиялардың пайдасы — бұ л мемлекеттік экономика жә не ә леуметтік саясат ү шін емес, керісінше, мемлекеттің табысының кө беюі мақ сатында белгілі бір тауар жә не қ ызмет тү рлерін ө ндіруге немесе сатуғ а ресми монополия берілген мемлекетгік корпорациялардың, квазикорпорациялардың пайдалары. Ә детте фискалды монополиялар тауар ө ндірумен, қ ызмет кө рсетумен айналысады жә не оларғ а ө з кезегінде басқ а елдерде айтарлық тай салық тар салынады (алкогольды ішімдіктер, темекі, мұ най ө німдері, сірің келер, карталық ойындар жә не т.б. сатылып отырғ ан тауарғ а жасырылғ ан салық тар болып табылады). Ө зіндік қ ызметке салынатын салық тар – кө ліктік қ ызметке, байланысқ а, сақ тандыруғ а, жарнамағ а, ойын-сауық қ а, ойындық бизнеске, спорттық шараларғ а салынатын салық тар. Сыртқ ы операцияларғ а салынатын салық тар - бұ л шетел валютасын сатуғ а жә не сатып алуғ а, шетелге сапар шегуге, шетелдік инвестицияларғ а, ақ шалай аударымдарғ а салынатын салық тар. Экспортқ а салынатын салық тар - отандық тауарлар экономикалық аумақ тан тыс шық қ анда немесе резидент еместерге қ ызмет кө рсетілген жағ дайларда тауар мен қ ызмет кө рсетуге тө ленетін салық тар. Оларғ а жататындар: экспорттық кеден баж салық тары, экспорттық жә не фискалдық монополиядан тү сетін пайдалар, кө птеген валюталық курстардың нә тижесі болатын салық тар жә не т.б. Экспортқ а салынатын салық қ ұ рамы бойынша импортқ а салынатын салық пен сә йкес келеді. Табыс пен байлық қ а салынатын ағ ымдағ ы салық тар — ү й шаруашылығ ының жә не корпорациялардың табыстары мен байлық тарына салынатын салық тар. Оларғ а жататындар: жеке адамдардың табыстарына немесе ү й шаруашылық тарының табыстарына салынатын салық тар (меншіктен тү сетін табыс); корпорацияның табыстарына, лотореялық немесе қ ұ марлық ойындардан ұ тып алынғ ан ұ тысқ а бағ а ө згерісі нә тижесінде капитал қ ұ нының артуы; жерге, ғ имаратқ а, басқ а ү й-жайларғ а, тағ ы басқ а қ аржылық емес активтерге, мысалы, қ ұ нды заттарғ а ағ ымдағ ы салық тар; жан басына салық тар - ү лкен жастағ ы адамғ а немесе ү й шаруашылығ ына оның фактылы табысына немесе байлығ ына байланыссыз тө ленетін салық тар; автокө лік, ұ шақ тарды иелену мен қ олдануғ а, аң шылық қ а, балық аулағ а лицензиялар алу тө лемдері, ү й шаруашылығ ының тө лемдері; елтаң дба жарналары - мекемеге жә не басқ а заң қ ұ жаттарына, шектерге мө р; ү й шаруашылығ ының, корпорациялардың халық аралық операциялар жү ргізуіне саясат жасауғ а арналғ ан шетелдік валюталарды сатып алу немесе сату, шетелге ақ шалай аударымдар. Ұ ШЖ-да таза салық тар есебі жү ргізіледі. 19. Таза салық тар (ТС) салық тан демеу қ аржыны азайтқ анғ а тең. 20. Демеу қ аржылар (субсидиялар) - кә сіпорындарғ а орны толтырылмайтын ағ ымдағ ы мемлекеттік бірлік тө лемдері. Демеу қ аржыны резиденттік ө ндірушілер алады жә не салық қ а кері трансферт ретінде болады. Демеу қ аржыларғ а мыналар жатады: • ішкі экономикалық аумақ та ө німге резиденттермен тө ленетін демеу қ аржы, тауар немесе қ ызмет бірлігінің бағ асынан алынатын анық талғ ан процент; • ө ндіріске, жалақ ығ а жә не жұ мыс кү шіне, ө ндіріс факторларын қ олдануғ а, қ оршағ ан ортаның ластануын азайтуғ а арналғ ан демеу қ аржылар; • мемлекетгік сауда ұ йымдарына демеу қ аржылар, олар ә рдайым болатын шығ ындардың орнын толтырып, тө лемдерді жү зеге асырады да, олармен ө ндіретін ө німнің сату бағ асы ө ндірістің орташа шығ ындарынан тө мен дең гейде анық талады; • экспортқ а арналғ ан демеу қ аржылар — ө ндіруші резидентердің экспортқ а арналғ ан тауарлар ү шін экономикалық аймақ ты кесіп ө ткендегі тө лемдері немесе резидент еместерге қ ызмет сө рсетуі; шығ ындары бар мемлекетгік ұ йымдарғ а тө лемдер. Олар резинденттердің ө німін тө мен бағ ада сатып алып, резидент еместердің ө німдерін тө менірек бағ ада сатады; кө птеген валюта курстарын қ олданғ аны ү шін демеу қ аржылар тө ленеді; • импортқ а арналғ ан демеу қ аржылар - институционалды резиденттердің импортқ а арналғ ан тауарлар - ү шін экономикалық аймақ ты кесіп ө ткендегі тө лемдері немесе резидент еместердің институционалды бірлік - резиденттерге қ ызмет кө рсетуі; резидент еместердің ө німін сатып алып, резидентгердің енімдерін тө менірек бағ ада сататын, шығ ындары бар мемлекеттік ұ йымдарғ а тө лемдер; кө птеген валюталық курстарды қ олдану нә тижесіндегі демеу қ аржылар.[79]
|
