Німді бағалау және қайта бағалаудың статистикалық әдістері

 

Тауар экспорты мен импортының бағ алары туралы кедендік статистиканың ақ параттары макростатистикалық есеп беру ү шін, мысалы, Қ азақ стан Республикасының тө лем балансын жә не сыртқ ы экономикалық байланыстың (" қ алғ ан ә лем") ұ лттық шотын ө ң деуге негіз болады. Мұ ндай статистикалық есеп берулер Қ азақ стан Республикасының қ аржылық жағ дайын, ә лемнің басқ а елдерімен сыртқ ы экономикалық байланыстардың дамуын жә не кү йін кө рсетеді.

Экспорт жә не импорт операцияларына қ андай бағ амен жә не қ алай қ айта есептелу жургізіледі?

Тө лем балансында жә не сыртқ ы экономикалық байланыс есебінде Ұ ШЖ-дың ұ сынысы бойынша тауарларды бағ алаудың ә р тү рлі ә дістері есебінен макростатистикалық баланс динамикасын ө згеріссіз қ алдыру ү шін тауар экспорты мен импортының біркелкі бағ алануына " ФОБ" бағ асы қ олданылады. Осы мақ сатта, статистикалық органдар тү зетулер мен қ айта есептеу арқ ылы тауардың экспорты мен импортын бір " ФОБ" бағ асымен кө рсете отырып, келесі ә дістерді ұ сынады:

- сауда счет-фактураларының ішінара бақ ылау мә ліметтерін " сиф" жә не " фоб" бағ асының қ атынасымен қ олдану негізінде;

- " сиф" жә не " фоб" бағ аларының қ атынасына эксперттік бағ алау қ олдану негізінде.

Аралық тұ тынудың қ айта есептелуі қ андай бағ амен жә не қ алай жү ргізіледі?

Аралық тұ тынуғ а арналғ ан тауарлар мен қ ызметтерді сатып алу бағ асы тауарды алғ ан кездегі емес, ө ндіріс процесінде оны тұ тынғ ан кездегі бағ а бойынша іске асады. Уақ ыт арасындағ ы айырмашылық, ә сіресе, жоғ ары инфляция кезінде ө те қ атты байқ алады жә не аралық тұ тынудың айтарлық тай тө мендеуінен жә не тауардың қ орда жатқ ан уақ ытындағ ы бағ асының ө згеруі нә тижесінде қ ордан аралық тұ тынуғ а тү скен тауар қ ұ нының ө згеру шамасы пайданың ө суіне ә скеліп соғ уы мү мкін. Ол ү шін ө ндірістік қ орды сақ тау кезіндегі бағ аның орташа ө згеруін ескере отырып, қ айта бағ алауғ а байланысты болатын, бухгалтерлік есеп мә ліметтері бойынша анық талғ ан аралық тұ тыну шамасын тү зету қ ажет. Ол келесі формула бойынша анық талады:

 

АТ₁ = АТ ₀ * I_P

 

 

Мұ ндағ ы: АТ₁ - ө ндірістік қ орды сақ тау кезінде бағ аның орташа ө згеруін ескере отырып тү зетілген аралық тұ тыну;

АТ₀— кә сіпорынның есеп беру мә ліметтері бойынша аралық тұ тыну;

Ір- геометриялық орта бойынша есептелетін ө ндірістік қ орды сақ тау кезіндегі бағ аның орташа индексі:

 

I_P = √ I_1*I_2*I_3*…I_m

Мұ ндағ ы: І₁• І₂ • І₃ • -І_m - есептегі жылдағ ы аралық тұ тынуғ а жү мсалғ ан ресурстар бағ асының айлық тізбекті индекстерінің кө бейтіндісі;

m — бір жылдағ ы ендірістік қ орлар айналымының саны:

 

АТ

m =^{_________________}

ОК

ОК — ө ндірістік қ орлардың орташа жылдық кө лемі.

Ө ндірістік қ орларды сақ тау периоды (кезең і) 360 кү нді айналым санына бө лу арқ ылы анық талады:

t = ^___________

m

 

Халық қ а тегін берілетін немесе тө мен бағ амен берілетін ө нім қ андай бағ амен бағ аланады?

Ү й шаруашылық тарына (мемлекеттік басқ ару, денсаулық сақ тау, білім, қ орғ ау) тө мен бағ амен немесе тегін берілетін ө німді ө ндіру олардың ө ндірісіне кеткен шығ ын бойынша бағ аланады. Шығ ындар келесі компоненттердің қ осындысы ретінде есептеледі: аралық тұ тыну + жалдамалы жұ мысшылардың жалақ ысы + негізгі капиталды тұ тыну + ө ндіріс процесінде тө ленген таза салық тар + ө з ғ имаратын иеленгеннен тү скен таза табыс.

Жеке тұ тынуғ а, бартерге арналғ ан ө нім негізгі бағ а бойынша бағ аланады.

Ө німнің жалпы қ ұ ны мен қ ұ рылымын анық тауғ а, ағ ымдағ ы нарық тық бағ аның маң ыздылығ ына қ арамастан, кемшілік тә н. Ағ ымдағ ы нарық тық бағ а мен кө рсеткіштер бағ асы ө ндірістік жә не ө ткізілген тауарлар мен қ ызметтердің физикалық кө лемінің ө згерісін кө рсетпейді. Ө німді ө ндіру жә не ө ткізудің физикалық кө лемінің динамикасы елдің нақ ты экономикалық ө су қ арқ ынын, халық тың материалдық жағ дайын кө рсетеді, ө ндіріс тиімділігінің кө рсеткіштері ең бек ө німділігін, капитал қ айтарымдылығ ын, пайдалылық ты есептеуге негіз болады. Осығ ан орай ө нім кө рсеткіштерінің физикалық кө лемінің динамикасы, мысалы ЖІӨ тек тұ рақ ты бағ амен зерттелуі керек. Тұ рақ ты бағ а ретінде салыстыру базасы болып алынғ ан жылдың ағ ымдағ ы орташа бағ алары алынады. Ұ ШЖ тұ рақ ты бағ аны ә р бес жыл сайын ө згертіп отыруды ұ сынады.

Ағ ымдағ ы бағ адан тұ рақ ты бағ ада ө німді қ айта есептеу қ андай ә дістер арқ ылы анық талады?

Ө німді ағ ымдағ ы бағ адан тұ рақ ты бағ ағ а ауыстырудың негізгі ә дістері:

1) тікелей қ айта бағ алау ә дістері;

2) дефляциялау ә дісі.

Тікелей қ айта бағ алау ә дісінің маң ызы мынада: тұ рақ ты бағ адағ ы ө нім кө рсеткіштерін тұ рақ ты бағ аны есептеу кезең індегі ө ндірілген ө нім санына кө бейту арқ ылы есептейді.

Дефляциялау ә дісі бойынша ағ ымдағ ы бағ адағ ы ө нім (ЖІӨ) кө рсеткіштері индекс-дефлятор арқ ылы тұ рақ ты бағ ада есептеледі. Дефлятор бағ аның жиынтық дең гейін, яғ ни бір жылдағ ы экономикадағ ы бағ аның орташа мә нінің шамасын сипаттайды.

Дефлятор дегеніміз - бұ л агрегатталғ ан бағ а индексі, себебі дефляторды қ ұ ру негізін бағ а индексін есептеу қ ұ райды:

 

p₀ q ₁ ∑ p ₁ q ₁

∑ p₀ q ₁ =^{______________} =∑ p ₁ q ₁ : ^{__________________}

i _p ∑ p₀ q ₁

Мұ ндағ ы: ∑ p ₁ q ₁ — есептегі кезендегі тұ тынудың ағ ымдағ ы бағ а бойынша жалпы қ ұ ны немесе тауарлар мен қ ызметтердің номиналды қ ұ ны;

∑ p ₁ q ₁ ^∕ ∑ p₀ q ₁ =І _Р- бағ а индексі;

 

∑ p₀ q ₁ - есептегі кезең дегі тұ тынудың тұ рақ ты бағ асы бойынша жалпы тұ тыну қ ұ ны немесе тауарлар мен қ ызметтердің нақ ты қ ұ ны;

q ₁ - есептегі кезең дегі тауарлар мен қ ызметтер саны;

p₀- есептегі кезең дегі бағ алар.

Нақ ты ЖІӨ қ ұ ны туралы алынғ ан мә ліметтер негізінде ЖІӨ -нің физикалық кө лемінің динамикасы сә йкес индекс І q арқ ылы есептеледі:

∑ p₀ q ₁

І q =^{___________________}

∑ p₀ q ₀

 

Мұ ндағ ы: І q –ЖІӨ -нің физикалық кө лемінің индексі, есептегі кезең дегі ЖІӨ -нің нақ ты қ ұ нын (p₀ q₁) базистік кезендегі ЖІӨ (p₀ q ₀) қ ұ нымен салыстырады.[76]