Халықтың тұрмыс деңгейі мен кұн көрсеткіштерінің жүйесі

 

Халық тың тұ рмыс дең гейі дегеніміз — абыройлы ө мір сү ру ү шін, яғ ни салауатты ө мір салтын жү ргізу, ә леуметтік жә не аумақ тық мобильділіктің қ амтамасыз етілуі, ақ паратпен алмасу жә не қ оғ ам ө міріне қ атысу ү шін материалдық ресурстарғ а қ ол жеткізу.

Халық тың тұ рмыс дең гейі кү рделі экономикалық категория ретінде жеке жә не интегралдық кө рсеткіштер жү йесімен сипатталады. Интегралдық кө рсеткіштер адам мү мкіндігінің дамуының негізгі мү мкіндіктерін есепке алады:

- ө мірдің ұ зақ тығ ы жә не денсаулық;

- білім алу;

- экономикалық ө ндірісте жұ мыс істеу.

Адам дамуының индексі ү ш индекстің арифметикалық ортасы ретінде есептеледі: адам ө мірінің ұ зақ тығ ы, білім дең гейі жә не халық тың жан басына шақ андағ ы нақ ты жалпы ішкі ө нім индекстері.

Шекті мә ндер:

X нақ ты — mіn X

Индекстер былай есептеледі: I = ________________________

mах X - mіn X

Халық тың қ айыршылық индексін есептеу ә дісі қ андай?

1. Индустриасы дамығ ан елдер ү шін =

 

 

Мұ ндағ ы:

Р₁ — 60 жасқ а дейін жетпей ө лген халық тың ү лесі, (%);

Р₂- сауатсыз ересек халық тың ү лесі, (%);

Р₃— елдегі медиандық табыстан 50% дең гейінде табысы бар халық тың ү лесі, (%);

Р₄— 1 жыл жә не одан да кө п уақ ыт бойы жұ мысы жоқ, экономикалық белсенді халық тың ү лесі, (%).

2. Дамушы елдер ү шін — адам дамуының негізгі салаларындағ ы халық тың айрылу кө рсеткіштерінің ү шінші реттегі орташа шамасы ретінде:

а) Ұ зақ жә не салауатты ө мір сү ру мү мкің дігі бойыпша 40 жасқ а дейінгі ө лгендердің ү лесі;

ә) білім алу мү мкіндігі бойынша ересек халық тардың сауатсыздық ү лесі;

б) лайық гы ө мір сү ру ү шін ресурстарғ а қ ажеттілік бойынша халық тың денсаулық сақ тау қ ызметтеріне, қ ауіпсіз ауыз суғ а қ атысу мү мкіндігі жоқ жә не 5 жасқ а дейінгі салмағ ы жетпеген балалардың орташа арифметикалық ү лесі.

Халық тың кедейлік кө рсеткішін есептеу ә дісі қ андай? Мү мкіндіктер бойынша халық тың кедейлік коэффициенттері орташа арифметикалық 3 кө рсеткіштен тұ рады:

а) білікті медициналық қ ызметкерлердің кө мегінсіз туылғ ан балалардың ү лесі;

ә) 15 жә не одан жоғ ары жастағ ы сауатсыз ә йелдердің ү лесі;

б) 5 жасқ а дейінгі салмағ ы жетпеген балалардың ү лесі.

Кедейлік дең гейі — жалпы халық санының ө мір сү ру минимумынан тө мен табысы бар халық тың ү лесі.

Адам дамуының индексін жә не халық тың қ айыршылық, кедейлік индекстерін есептеу ә дістемелерінің айырмасы неде?

Халық тың кедейлік жә не қ айыршылық кө рсеткіштерінде, адамның даму индекстеріне қ арағ анда, елдегі орташа кө рсеткішке емес, негізгі компоненттері бойынша адам дамуының мү мкіндігінен айрылғ ан халық тың ү лесіне акцент қ ойылады.

Халық тың тұ рмысын қ андай жеке кө рсеткіштер сипаттайды?

1. Жалақ ы - келісім-шартқ а отырғ ан жалдамалы жұ мыскерлер табысы.

2. Тұ рғ ындардың табысына (жалақ ыдан басқ а) барлық кө зден алынғ ан ақ шалай жә не натуралды табыстардың барлық қ алғ ан тү рлері жатады: жеке қ осалқ ы шаруашылық тың пайдасы, жеке ең бек қ ызметінен тү скен шайлық ақ ылар, материалдық кө мек, зейнетақ ылар, жә рдемақ ылар, стипендиялар, компенсациялар, ұ тыстар, мұ ра, сыйлық тар, сақ тандыру тө лемдері, қ айырымдылық, гранттар жә не т.б.

3. Номиналдық жалақ ы мен номиналдық табыс ағ ымдағ ы бағ адағ ы бұ л кө рсеткіштердің ақ шалай кө рінісі болып табылады.

4. Нақ ты жалақ ы мен нақ ты табыс ә рбір азамат ө з жалақ ысы мен пайдасына ала алатын материалдық игіліктер мен қ ызметтердің сомасын сипаттайды.

Нақ ты жә не номиналдық табыс (жалақ ы) арасында байланыс бар:

 

І _{нақ ты жалақ ы} = I_{номиналдық жалақ ы}: I_{тұ тыну бағ асы}

 

Мұ ндағ ы: I — индекс.

5. Қ олда бар табыс - бұ л міндетті тө лемдер мен тө лемақ ыларды санамағ анда, номиналдық ақ шалай табыс.

6. Тұ рғ ындардың табыстары ағ ымдағ ы шығ ындардың орнын толтыруғ а немесе жинақ тар ү шін қ олданылады. Тұ рғ ындардың ағ ымдағ ы шығ ындарының қ ұ рамына тағ амдарды, сусындарды, темекіні, киімді, аяқ -киімді, жиһ азды сатып алуғ а кеткен шығ ын, коммуналдық жә не басқ а да қ ызмет тө лемақ ылары кіреді. Ә лемдік статистикада жалпы тамақ қ а 50 %-дан кө п жұ мсаса, ол кедей болып табылады.

7. Тұ рғ ындардың жинақ тары — бү л табыстар мен ағ ымдағ ы шығ ындар арасындағ ы айырма. Жинақ тардың ақ шалай жә не натуралдық формасы бар. Ақ шалай жинақ тар тұ рғ ындардың қ олындағ ы ақ шалай ө сімді, бағ алы қ ағ аздарғ а, қ аржылық мекемелерге салынғ ан салымдардың ө сімін білдіреді. Натуралдық формадағ ы жинақ тар - жер қ ұ нының, кө ліктің жә не басқ а материалдың ө сімі.

8. Тұ рғ ындардың, орташа есеппен, жан басына шақ қ анда, азық -тү лік жә не азық -тү ліктік емес тауарлардың ең маң ызды тү рлерін тұ тынуы.

9. 100 отбасы немесе 1000 тұ рғ ынғ а шақ қ анда ұ зақ мерзімді қ олданылатын заттармен қ амтамасыз етілуі. Мысалы, автомобильдермен, теледидарлармен, телефондармен жә не т.б.

10. Тө менгі жә не жоғ арғ ы децильдерді бө лу қ атарының ә р тү рлі шеттеріндегі жиіліктерді 10%-дан бө летін табыстар орналасқ ан интервалдар.

 

Бірінші тө менгі децильді анық тау ү шін 1/10 кө лемдегі ∑ f/10 жиілікті анық таймыз. Тө менгі дециль (ең тө менгі табыстар):

Мү ндағ ы: d₁— тө менгі дециль;

X₁— бірінші децильдік интервалдың тө менгі шегі;

і₁— бірінші (тө менгі) децильдік интервалдың серпілісі (размах);

∑ f - жиіліктердің жалпы саны;

S f₁ — бірінші децильдік интервал алдында жинақ талғ ан жиіліктердің сомасы (қ осындысы);

f_d — бірінші децильдік интервалдың жиілігі.

Тоғ ызыншы (жоғ арғ ы) децильді анық тау ү шін 9/10 кө лемдегі жиілікті табамыз.

Жоғ арғ ы дециль (жоғ арғ ы табыстар) d₉:

 

Мұ ндағ ы: d₉ — тоғ ызыншы (жоғ арғ ы) дециль;

Х₉ — тоғ ызыншы децильдік интервалдың тө менгі шегі;

і₉ — тоғ ызыншы децильдік интервалдың серпілісі (размах);

S f₉ - тоғ ызыншы децильдік иитервал алдында жинакталғ аны;

f_d - тоғ ызыншы децильдік интервалдың жиілігі.

 

11. Тұ рғ ындар табыстарының дифференциациясының децильдік коэффициенті К_d:

d₉

К_d = ^____________

d₁

11. Тұ рғ ындар табыстарының дифференциациясының децильдік коэффициенті тұ рғ ындардың ең жоғ арғ ы табысты топтарының 10% минималды табыстарының ең аз табысты топтарының 10% максималды табыстарынан қ аншағ а артық екенін кө рсетеді.

12. Халық тың жан басына шақ қ андағ ы орташа жылдық табысынан азық -тү лікті тұ тыну икемділігінің динамикалы коэффициенттері.

13. Халық табыстарының концентрациялық кө рсеткіштері: Лоренц жә не Джини коэффициенттері, табыстың бө ліну тең сіздігіне қ атысты сипаттамасын береді:

а) Лоренц коэффициенті - квадрат диагоналының біркелкі бө лінуінің осы квадраттың жарты ауданынан ауытқ у ү лесіне тең:

 

 

Мұ ндағ ы, У₁ — жалпы табыс сомасынан і - халық тобының табыс ү лесі;

Х₁ — жалпы халық санынан і — халық тобының ү лесі.

Лоренц қ исығ ы тік бұ рышты координаттың жү йесінде графикпен кө рсетіледі: абцисса ө сі бойынша - халық санының (х) (жинақ талғ ан) жиіліктері; ал ордината ө сі бойынша — халық табыстарының (жинақ талғ ан) жиіліктері;

ә) Халық табыстарының барлық сомасы мен халық тың квантильдік топтарының арасындағ ы бө лінуді Джини коэффициенті сипаттайды:

 

 

Мұ ндағ ы: X_і—жалпы халық тың санынан і —халық тың ә леуметтік тобының ү лесі;

y_і— жалпы халық тың і- ә леуметтік тобының шығ ын ү лесі;

n — ә леуметгік топтардың саны;

сиm y_і – табыстың кумулятивтік ү лесі.

Егер Джини, Лоренц- коэффициенттерінің мә ндері 0-ге жақ ың даса, онда табыстардың бө лінуі бір қ алыпты болады жә не керісінше. Егер коэффициенттердің мә ндері 1-ге жақ ындаса, онда қ оғ амда дифференциация кө бірек болады.

14. Егер сапалы, альтернативті белгілер берілсе, ассоциация жә не контингенция коэффициенттері қ олданылады:

аd-bс

а) К_{ассоциация} =^{_____________________},

аd+bс

Мұ ндағ ы: а, d, с, b - сапалы альтернативті белгілер, соның ішінде:

а, с — белгілері бар бірліктер саны, ү лесі;

b -d— белгілері жоқ бірліктер саны, ү лесі.

аd-bс

К_{контингенция}= ^{_________________________________________}

 

 

Ассоциация жә не контингенция коэффициенттерін есептеу кестесі:

 

А	b	с+b
С	d	с+d
а+с	b+d	а+b+с+d

 

Контингенция коэффициентінің мө лшері ә р уақ ытта ассоциация коэффициенті мө лшерінен кіші болады.

Егер К_{ассоцшция}> 0, 5, К_{контигенция} > 0, З болса, байланыс бекітілген деп есептеледі.

Халық тың жеке аралық топтарының ә леуметгік-экономикалық айырмашылық тары мынадай кө рсеткіштерде: орташа шамалар, ә сіресе мода мен медиана, дифференциациялық, концентрациялық, қ ұ рылымдық айырмашылық тары, ассоциация жә не контингенция коэффициенттері, сатып алу қ абілеттілігі.

15. Қ ұ рылымдық айырмашылық тардың сызық тық коэффициенті:

Мұ ндағ ы: d₁ d₀ -зерттелген жиынтық қ ұ рылымының есептегі жә не базистік жылғ а қ атысты кө рсеткіштері;

n - қ ұ рылымдық қ ұ рамның саны.

 

16. Қ ұ рылымдық айырмашылық тардың квадраттық коэффициенті:

17, М.К. Гатевтің интегралдық коэффщиенті:

18. Салайдың индексі:

 

19. Халық тың тауарлар мен қ ызметтерді тұ тыну динамикасы физикалық кө лемнің орташа гармониялық индексінің кө мегімен зерттеледі:

Мұ ндағ ы: ∑ p₁q₁, ∑ p₀q₀, есептегі, базистік жылдағ ы халық тың тауарлар мен қ ызметтерді тұ тынуы;

i_p - тауардың, қ ызметтің жеке индексі.

Табыс дең гейі ә р тү рлі отбасы топтары бойынша тұ тыну бағ асының индекстік ө кілі тауарлар жиынтығ ы бойынша кө терме сауда бағ асының индексі жә не базистік кезең дегі сатып алу қ ұ рылымының негізінде анық талады.

Жан басына шақ қ андағ ы жиынтық табыстың белгілі мө лшері мен халық тың ә р тобы бойынша жоғ арыдағ ы формула арқ ылы азық -тү лік корзинасы, азық -тү ліктік емес корзина жә не ақ ылы қ ызметтің жиынтығ ы бойынша тұ тыну бағ асының субиндексі анық талады. Жү ргізілген есептеулерге алкогольді ішімдіктерді сатып алуғ а кеткен шығ ындар қ осылады. Орташа отбасылардың тұ тыну шығ ындарындағ ы алкогольді ішімдіктер ү лесі шартты тү рде кө терме саудадағ ы тауар айналымындағ ы ү лес салмағ ына тең деп алынады. Азық -тү ліктік, азық -тү ліктік емес корзина алкогольді ішімдіктерге деген шығ ындарды ескергендегі қ ызметтердің тұ тыну бағ асының есептелген субиндекстері негізінде табыс дең гейлері ә р тү рлі халық тобының тұ тыну бағ асының жалпы индексі минималды болып келетін тұ тыну корзинасының қ ұ нының ө згерісін кө рсетеді;

Ең тө менгі табысты халық тың тұ тыну қ ұ ны бірдей азық -тү лік ө німінің ө згермейтін жинағ ының қ аншағ а қ ымбат болғ анын кө рсетеді. Кү нкө ріс қ ұ нының минималды индексін есептеу ү шін тұ тыну корзинасын қ алыптастыруғ а нормативті тә сіл қ олданылады.[82]

 

[1] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-4-5беттер

[2] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-6-7беттер

[3] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 12-15 беттер

[4] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-9-10беттер

[5] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-10-11беттер

[6] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-11-13беттер

[7] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-13-14беттер

[8] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-14-15беттер

[9] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-15-16беттер

[10] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-17бет

[11] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-18бет

[12] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-19бет

[13] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-19-21беттер

[14] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-21-25беттер

[15] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-25-26беттер

[16] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-27-28беттер

[17] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-32бет

[18] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 69-72 беттер

[19] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 72-77 беттер

[20] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-29-31беттер

[21] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 81-91 беттер

[22] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 91-93 беттер

[23] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-37бет

[24] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-37-39беттер

[25] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-39-41беттер

[26] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-41-44 беттер

[27] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-45бет

[28] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-46-47 беттер

[29] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-47 бет

[30] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-48-50беттер

[31] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 134-140 беттер

[32] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 140-147 беттер

[33] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 147-164 беттер

[34] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.- 55-56 беттер

[35] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-56-58беттер

[36] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-59бет

[37] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-60 бет

[38] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-61-62 беттер

[39] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-62-64 беттер

[40] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-65-67 беттер

[41] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-67- 68бет

[42] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-68-74 беттер

[43] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-74- 77 беттер

[44] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-77- 78 беттер

[45] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-78- 79 беттер

[46] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-79- 80 беттер

[47] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-80- 81 беттер

[48] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-81- 82 беттер

[49] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 232-236 беттер

[50] Ускенов М. Статистика.-Шымкент, 2006.-84- 87 беттер

[51] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 244-248 беттер

[52] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 248- -254 беттер

[53] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 254-259 беттер

[54] Ә міреұ лы Ы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 1998.- 259-264 беттер

[55] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 5-9 беттер

[56] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 10-18 беттер

[57] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 19-22 беттер

[58] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 22-25 беттер

[59] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 25-26 беттер

[60] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 26-33 беттер

[61] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 43-45 беттер

[62] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 47-51 беттер

[63] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 53-61 беттер

[64] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 63-68 беттер

[65] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 69-73 беттер

[66] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 77-85 беттер

[67] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 90-99 беттер

[68] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 103-105 беттер

[69] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 112-117 беттер

[70] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 117-126 беттер

[71] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 135-136 беттер

[72] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 136-140 беттер

[73] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 140-145 беттер

[74] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 188-192 беттер

[75] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 177-180 беттер

[76] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 180-183 беттер

[77] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 183-188 беттер

[78] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 148-163 беттер

[79] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 10-18 беттер

[80] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 215-216 беттер

[81] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 231-233 беттер

[82] Белгібаева К. К. Ә леуметтік- экономикалық статистика: Оқ у қ ұ ралы.- Алматы: Экономика, 2005.- 233-240 беттер