Ндіріс нәтижелерінің макроэкономикалық көрсеткіштері

Қ азақ стан экономикасының жағ дайы белгілі уақ ыт кезең інде " Ұ лттық Шоттар" деп аталатын баланстық кестелерде сандық тү рде бейнеленеді. Макроэкономикалық кө рсеткіштерді есептеу ә дістемесін жақ сы мең геру ү шін осы оқ у қ ұ ралының 8-бө ліміндегі Ұ лттық шоттардың схемаларын пайдалану ұ сынылады.

Макроэкономикалық кө рсеткіштер жү йесі нарық тық экономиканы тиімді реттеу ү шін қ ажет. Ұ лттық шотты қ алыптастыру кө здеріне келесілер жатады: ө ндіріс, бюджет, ә леуметтік қ амту, ең бек, ішкі жә не сыртқ ы сауда, кү рделі қ ұ рылыс, салық жә не кеден статистикасының берілгендері.

Шығ ару (Ш) — бұ л есептегі кезең де экономикалық бірлік резиденттерінің ө ндірістік қ ызметтерінің нә тижесінде пайда болғ ан тауар мен қ ызметтің жалпы қ ұ ны. Шығ ару " ө ндіріс" шотында жә не " тауар мен қ ызмет" шотында жазылады.

Жалпы қ осылғ ан қ ұ н (ЖҚ Қ) жалпы шығ арылым жә не аралық тұ тыну арасындағ ы айырма ретінде анық талады. " Жалпы" деген термин кө рсеткіш қ ұ рамында негізгі капиталды тұ тыну (НКТ) бар екенін кө рсетеді.

 

ЖҚ К_{экономика секторлары}=Ш_{секторлары}- АТ_{секторлары}

ЖҚ К_{экономика секторлары}=Ш_{салалар}- АТ_{секторлары}

Мұ ндағ ы АТ – аралық тұ тыну

 

АТ_{тұ тынушының} = Σ АТ_{экономиканың +} Қ ДҚ = Σ АТ_{экономиканың барлық}

_{нарық тық бағ асындағ ы барлық салалары секторлары}

_{экономика}

 

Мұ ндағ ы: КДҚ - банктардың қ аржылай делдалдығ ының жанама ө лшенетін қ ызметі, экономика секторында, салаларындаесептелген салаларда қ айта есептеуден қ ұ тылу ү шін олар шегеріледі.

Жү ргізілетін ә дістеме бойынша Қ ДҚ ү йлесімді бірліктердіаралық тұ тынуда бө лінбейді жә не кө рсетілмейді, экономиканың шығ арымы нө лге тең, шартты бірліктерін аралық тұ тыну шығ ындарына жатқ ызылады. Сондық тан да экономикалық ЖҚ Қ есептеу кезінде Қ ДҚ -ны табу ү шін ЖҚ Қ -ның жалпы сомасын есептейді.

ЖҚ К_{негізгі бағ адағ ы экономика} =Σ Ш _{негізгі бағ адағ ы экономика}-Σ АТ-Қ ДК=Σ Ш_{экономика салары}

_{секторлары}

-Σ АТ-Қ ДК

 

ЖҚ К_{тұ тынушылардың} =ЖҚ К_{негізгі бағ адағ ы} + ТС_{ө німдерге Қ Қ С-тан} =

_{нарық тық бағ асындағ ы экономика ж\е импортқ а тө ленетін}

_{экономика салық тардан бө лек}

= ЖҚ К_{негізгі бағ адағ ы экономика} + Салық _{ө німдерге Қ Қ С – тан} - Субсидиялар_{ө німдерге} = ЖІӨ

_{импортқ а тө ленетін импортқ а}

_{салық тардан бө лек жасалатын}

_{субс.бө лек}

Мұ ндағ ы ТС - таза салық тар

Таза қ осылғ ан қ ұ н (ТҚ Қ) терминіндегі " таза" сө зі кө рсеткіштің негізгі капиталды тұ тынуды ө зіне қ оспайтынын корсетеді, яғ ни ТҚ Қ = ЖҚ Қ - НКТ. Жалпы ішкі ө нім (ЖІӨ) - берілген мемлекеттің экономикалық территориясындағ ыесептегі кезендегі нарық тық бағ а бойынша резиденттік бірліктер қ ызметінің тү пкілікті нә тижесін анық тайды. Жалпы ішкі ө нім ө зара байланысты экономикалық циклдерді: тауар жә не қ ызметтер ө ндірісін, табыстарды бө луді, оларды пайдалануды сан жағ ынан сипаттайды.

Жалпы ішкі ө німді есептеу ә дістері қ андай?

Экономикалық циклдер теориясы бойынша жалпы ішкі ө нім ү ш ә діспен есептеледі: ө ндірістік, табыстарды қ алыптастыру (табыстарды бө лу) ә дісі, тү пкілікті пайдалану ә дісі.

ЖІӨ -ні есептеу ә дістері:

А. Ө ндірістік ә діс (" ө ндіріс" шоттан)

ЖІӨ экономиканың барлық секторы мен салаларының ЖҚ Қ -ның нарық тық бағ адағ ы сомасы ретінде есептеледі. Шығ арылым мен ЖҚ Қ -ның бағ аларына байланысты практикада ЖІӨ мен ЖҚ Қ арасында келесі байланыс болады:

 

ЖІӨ _{тұ тынушылардың} =ЖҚ Қ _{негізгі бағ адағ ы} +ТС_{ө німдерге Қ Қ С-тан} немесе

_{нарық тық бағ асында экономика жә не импортқ а тө ленетін}

_{салық тардан бө лек}

 

ЖІӨ _{тұ тынушылардың} =ЖҚ Қ _{негізгі бағ адағ ы} +ЖҚ Қ _{қ ызмет кө рсететін} + ТС_{ө німдерге Қ Қ С-тан}

_{нарық тық бағ асында экономика салалар жә не импортқ а тө ленетін}

_{салық тардан бө лек}

 

Экономикалық аймақ тың (облыстың, ауданның, қ аланың) қ ызметін бейнелеу ү шін негізгі бағ амен Қ Р-дың негізгі аймақ тарындағ ы ЖҚ Қ сомасы ретің де жалпы аймақ тық ө нім (ЖАӨ) анық талады.

Ә. Табыс кө здері ә дісі резиденттердің бастапқ ы табысының кө зі бойынша (" табысты қ ұ ру" шоттан) ЖІӨ -нің қ алыптасуын сипаттайды.

 

ЖІӨ = Σ БТ_{экономика салалары}= ЕА+ТС_{азық -тү лікке} + ТБС_{ө ндіріске} +ЖП+ЖАТ

_{жә не импортқ а}

 

Мұ ндағ ы: Σ БТ-ө ндіруші резиденттердің бастапқ ы табыстарының сомасы;

ЕА - ішкі экономика секторының жә не қ алғ ан ә лемнің жалдамалы жұ мысшыларының ең бек ақ ысы; яғ ни, ЖҚ Қ -ны қ ұ руғ а қ атысатын резидент жә не резидент еместерге барлық тө лемдерді қ амтиды.

ТБС - ө ндіріске салынатын басқ а таза салық тар;

ЖП - жалпы пайда;

ЖАТ- жалпы аралас табыстар.

Қ осылғ ан қ ұ н қ андай бастапқ ы табыстардың тү рлеріненқ ұ ралады?

Бұ лар — ең бекақ ы, пайда, аралас табыс, импорт жә не ө ндіріске салынатын салық тар.

Жалпы пайда (ЖП) немесе жалпы аралас табыстар (ЖАТ) -екі альтернативті кө рсеткіштер (табыстардың пайда болу шотынан) сальдо тә сілімен айырма ретінде есептеледі:

ЖП_{экономика} = ЖҚ Қ _{сектор немесе саласы} – ЕА – ТБС_{ө ндіріске}

 

ЖП (ЖАТ)_{экономиеаның =} ЖІӨ - Σ ЕА – ТС_{ө німдерге} – ТС _{ө ндіріске}

 

Экономиканың жалпы пайдасы немесе жалпы аралас табысы табыстың қ алыптасу шотының бір баланстық статьясының екі альтернативті кө рсеткіші болып табылады. Пайда жә не оғ ан тең естірілген табыс (аралас табыс) арасындағ ы айырмашылық келесіде. Пайда ең бек ақ ыны кә сіпорынның қ осымша қ ұ нынан алатын жалдамалы жұ мысшылары бар кә сіпорындар бойынша анық талады. Ал аралас табыс жалақ ы немесе қ ызметтік ү стемақ ы тү рінде сыйақ ы алмай, жеке немесе басқ алармен серіктесіп жұ мыс істейтін корпоративті емес кә сіпорын, ү й шаруашылығ ы бойынша анық талады. Ү йге жұ мыс алып істеушілердің кө бі ө ндірістік шығ ындарды ө здері тө лейді (ғ имарат, жылу, жарық, сақ тау, кө лікке жалгерлік тө лем). Одан басқ а ү й шаруашылығ ында істелген жұ мыс сағ аттары туралы ақ парат болмайды. Осындай кә сіпорындарда ү й-жай, кө ліктік қ ұ ралдар ө ндірістік жә не жеке мақ саттарда қ олданылады. Сондық тан ү й шаруашылығ ының иелері немесе мү шелері жалақ ы емес, жалпы аралас табысты алады.

Пайда " қ аржылық ", " қ аржылық емес" корпорациялардың жә не барлық экономика секторларының қ аржылық экономикалық қ ызметінің нә тижесін кө рсетеді. Аралас табыс, табысты ең бекақ ы немесе пайда ретінде бейнелеу кү рделі немесе мү мкін емес болғ ан жағ дайда, корпоративтік емес кә сіпорындарда қ олданылады. Экономиканың таза пайдасы (ТП) немесе аралас табыстар (ТАТ, табыстың пайда болу шотынан): ТП (ТАТ) = ЖП(ЖАТ)-НКТ.

Б. Тү пкілікті тұ тынуды пайдалану ә дісі тү пкілікті (соң ғ ы) тұ тынудағ ы ЖІӨ -нің шығ ындарын, жалпы капиталдың қ орлануын жә не таза экспортты (бастапқ ы табысты бө лу шотынан) кө рсетеді.

ЖІӨ = ТТШ + КЖҚ + Э + СА,

Мұ ндағ ы: ТТШ - тауарлар мен қ ызметтерді тү пкілікті тұ тынудағ ы шығ ыстар сомасы;

КЖҚ - капиталдың жалпы қ орлануы;

Э = Э — И - тауарлар мен қ ызметтердің таза экспорты;

СА — ЖІӨ -ні есептеудегі ө ндірістік жә не тү пкілікті пайдалану ә дісі арасындағ ы статистикалық алшақ тық.

Шығ ындар - тауарлар мен қ ызметтерді сатып алушылардың сатушыларғ а тө лейтін сомалары.

ЖІӨ -ге, тү пкілікті пайдалану ә дісімен есептегенде, шығ ындардың қ андай тү рлері кіреді?

Тү пкілікті тұ тынудағ ы шығ ындар экономиканың ү ш секторында тұ тыну тауарлары мен қ ызметтерінің шығ ындарынан қ алыптасады: " ү й шаруашылығ ы", " мемлекеттік басқ ару органдары", " ү й шаруашылық тарына қ ызмет кө рсететін коммерциялық емес ұ йымдар".

" Ү й шаруашылығ ы" секторындағ ы тү пкілікті тұ тынудағ ы шығ ындар Қ азақ стан Республикасындағ ы, сонымен қ атар шетелдегі экономикалық аймақ тардағ ы ү й шаруашылығ ы резиденттерінің шығ ындарын бейнелейді. Оларғ а келесі шығ ындар кіреді:

-сауда, рынок, жеке тұ лғ алар қ ысқ а мерзімде жә не ұ зақ мерзімде қ олданатын жаң а тауарларды сатып алу;

-нарық тық тұ тыну қ ызметтеріне тө лем; пә тер тө лемі; коммуналдық тө лемдер: қ онақ ү й тө лемдері; тұ рмыстық қ ызмет тө лемдері; шаштараз, монша, дә рігерлік мекеме, кино, театр, музей, қ аржы жә не заң мекемелеріне тө лемдер; ү йді, машинаны, кө лік қ ұ ралдарын жалғ а берудегі қ ызмет тө лемдері; ү й қ ызметшісін жалдағ андағ ы тө лем;

- ү й шаруашылығ ының ө зіндік тұ тнуғ а ө ндірілген тауарының қ ұ ны;

-ең бекақ ы тү рінде натуралды қ алыпта келетін тү скен тауарлар мен қ ызметтердің қ ұ ны;

-аурухана, клубтар, демалыс ү йлерінің жұ мыскерлергеұ сынылатын ә леуметтік-мә дени сипаттағ ы тегін (немесе тө менбағ адағ ы) қ ызметтері;

- коммерциялық емес ұ йымдар, мемлекеттік мекемелер натуралды формада берген ә леуметтік жә рдемақ ылар;

-ө з ү йінде тұ рудың шартымен есептелген қ ызметтердің қ ұ ны;

-ү й шаруашылығ ының шетелден алынғ ан жә не шетелге жіберілген сыйлық тарының айырмасы;

- ү й шаруашылығ ы сатып алғ ан антикварлық бұ йымдардың қ алдығ ы жә не ұ зақ мерзімді пайдаланудағ ы тұ тынушылардың ұ сталғ ан тауарлары.

Ү й шаруашылық тарының тү пкілікті тұ тынуының қ ұ рамына кірмейтіндер:

-қ ұ ндылық, ү й, пә терлерді (негізгі капиталдың жалпы қ орлануын қ ұ райды) сатып алу;

-ө ндірістік мақ саттағ ы тауарларды сатып алу (аралық тұ тыну қ олданысына кіретіндер: қ ұ рылыс материалдары, тұ қ ым, жем, қ ұ рал-саймандар, бұ йымдар, арнайы киімдер жә не т.б.);

-ү йлер мен пә терлер иелерінің ағ ымдағ ы жө ндеуге арналғ ан шығ ындары;

-шаруашылық жай, машина, қ ұ рал-жабдық, бұ йымдарғ а жалгерлік тө лем;

-ү й шаруашылығ ы мү шелерінің ас дайындауына, ү й жинастыруына арналғ ан қ ызметтер.

Ә р сектордағ ы тү пкілікті тұ тынудың қ ұ рамы қ андай?

" Мемлекеттік басқ ару органдары" секторының тү пкілікті тұ тыну шығ ындары тегін қ ызметтер қ ұ нын қ амтиды, осы мекемелер жеке тұ лғ аларғ а денсаулық сақ тау, білім беру, ә леуметтік қ амсыздандыру, мә дениет, ө нер жә не қ оғ амның т.б. салаларын қ амтып, қ ызмет кө рсетеді. Осы шығ ындарғ а мыналар кіреді:

- тауарлар мен қ ызметтерді сатып алу шығ ындары (капитал сипатындағ ы шығ ындардан басқ а);

- жұ мысшылардың ең бегіне тө ленетін шығ ындар;

-салық тарды тө леу;

- негізгі капиталды тұ тыну.

" Мемлекеттік басқ ару органдары " секторына шығ ындардың қ андай тү рлері кірмейді?

Бұ л сектордың тү пкілікті тұ тыну шығ ындарына кірмейтін тү рлері:

-тауарлар мен қ ызметтерді сату (ү й шаруашылық тарының аралық тұ тынуына немесе тү пкілікті тұ тынуына жатады, мысалы, шаруашылық есептесу ұ йымдары кө рсететін ақ ылы қ ызметтердің қ ұ ны; мемлекеттік бюджет ұ йымдары кө рсететін жекеше ақ ылы қ ызметгер; музейлердің суреттерді, сувенирлерді сатудан тү скен ақ ша);

-мемлекеттік жә не қ оғ амдық ұ йымдар халық қ а ө ң деусіз, қ айтарымсыз сатып алу ү шін сатып алатын жә не қ ызмет кө рсету процестерімен технологиялық байланысы жоқ ө німдердің қ ұ ны қ амсыздандыру ұ йымдарының азық -тү лік жә не киімдерді беруі натуралды қ алыптағ ы ә леуметтік жә рдемақ ы тү рінде ү й шаруашылығ ының тү пкілікті тұ тынуына жатқ ызылады);

- кә сіпорындар мен ұ йымдардың жұ мыскерлері мен олардың отбасы мү шелеріне ұ сынылғ ан ә леуметтік-мә дени қ ызметтердің қ ұ ны (ү й шаруашылық тарының аралық тұ тынуына жатады).

" Мемлекеттік басқ ару органдары" секторының тү пкілікті тұ тыну шығ ындарының сомасы мемлекеттік мекемелер мен ұ йымдардың ағ ымдық шығ ындарынан, осы ұ йымдардағ ы негізгі капиталдың тозуынан, ә скери техниканы сатып алу шығ ындарынан, ә скери қ ызметкерлерді киіндіру мен тамақ тандырудан тұ рады.

" Ү й шаруашылыцтарына қ ызмет кө рсететін коммерциялық емес ұ йымдар" секторына тү пкілікті тұ тыну шығ ыдарының қ андай тү рлері кіреді?

Осы сектордағ ы тү пкілікті тұ тыну шығ ындары қ ұ рамына енетіндер:

-ү й шаруашылық тарына қ ызмет ететін қ оғ амдық ұ йымдардың ағ ымдағ ы шығ ындары (қ ү рделі қ аржы жұ мсалымынсыз кү рделі жө ндеу, қ ұ рал-жабдық тар мен бұ йымдарды сатып алу, ақ шалай жә не натуралды тү рдегі ә леуметтік жә рдемақ ы); -ү й шаруашылығ ымың жеке жә не топтық қ ажеттіліктерінқ ызмет ететін қ оғ амдық ұ йымдардың негізгі капиталының тозуы.

Тү пкілікті тұ тыну шығ ындарымен қ оса, статистика, іс жү зіндегі тұ тынуды анық тайды.

Нақ ты тү пкілікті пайдалану екі сектордан: " ү й шаруашылық тарынан" жә не " мемлекеттік басқ ару органдарынан тұ рады.

Жалпы қ оғ амғ а " мемлекеттік басқ ару органдары" ұ сынатын ұ жымдық қ ызметтердің қ ұ ны мен қ аржыландыру кө зіне байланыссыз ү й шаруашылығ ының — резиденттердің жеке пайдалануы ү шін сатып алынғ ан тауарлар мен қ ызметгердің сомасы.

" Ү й шаруашылығ ының " нақ ты тү пкілікті тұ тынуын (НТТ) ақ ысыз қ амтамасыз ететін коммерциялық емес ұ йымдар мен мемлекеттік басқ ару органдары (натуралды формадағ ы ә леуметтік трансферттер) ө зіндік ағ ымдағ ы табыстар арқ ылы табылғ ан тұ тыну тауарлары мен қ ызметтерін кө рсетеді. Мемлекеттік басқ ару органдарының нақ ты тұ тынуы халық қ а кө рсетілген коллективтік қ ызметтердің қ ұ нына тең.

" Ү й шаруашылығ ына қ ызмет кө рсететін коммерциялық ұ йымдар" ү шін НТТ болмайды, себебі олардың беретін тауарлары мен кө рсететін қ ызметтері шартты тү рде болып дербес қ арастырылады жә не натуралды формадағ ы ә леуметтік трансферттерге жатқ ызылады.

Тү пкілікті жә не нақ ты тұ тынуғ а жұ мсалғ ан шығ ыстар сияқ ты кө рсеткіштер жалпы экономика ү шін тең болуы керек.

Қ азақ стан Республикасының капитал қ ұ рылымы немесе жалпы капиталдың қ орлануы тө мендегілердің сомасы ретінде қ алыптасады:

а) негізгі капиталдың жалпы қ орлануы;

ә) материалдардың айналым қ ұ ралдары қ орының ө згерісі;

б) қ ұ ндылық тарды таза алу.

Негізгі капиталдың жалпы қ орлануы - резидент бірліктердің ө ндірісте қ олдану арқ ылы ұ зақ мерзімді инвестициялық объектілерге, жаң а табыс ә келу ү шін келешекке салынғ ан қ аражаттары.

Негізгі капиталдың жалпы қ орлануының қ ұ рамы қ андай?

' Негізгі капиталдың жалпы қ орлануы келесі элементтерден тұ рады:

- негізгі капиталдың бар жә не жаң а тү сксн тү рлерінің істен шық қ анын шегеру арқ ылы алу;

- ө ндірілмеген материалды активтерді жақ сартуғ а арналғ ан шығ ындар;

- ө ндірілмеген активтердің жеке меншікке тапсыруына байланысты шығ ындар.

Материалды айналым қ ұ ралдарының қ орының ө згерісі ө ндірістік қ орлардың, аяқ талмағ ан ө ндірістің, дайын ө німнің жә не кезең соң ындағ ы тауарларды қ айта сатудың жә не кезең басындағ ы сә йкес кө рсеткіштердің қ ұ нының айырмашылығ ы ретінде есептеледі.

Қ ұ ндылық тарды иемдену сатып алынғ ан жә не тұ тыныстан шық қ ан қ ұ ндылық тар арасындағ ы айырмағ а тең (зергерлік бұ йымдар, асыл тас, металл, антиквариат жә не т.б.).

Тү пкілікті тұ тынуды пайдаланудың жалпы ішкі ө нім қ ұ рамына, сонымен қ атар тауарлар мен қ ызметтер арасындағ ы экспорт пен импорттың ә ртү рлілігіне байланысты тауарлар экспорты мен сыртқ ы сауда қ ызметінің сальдосы кіреді.

Сонымен жалпы ішкі ө нім ә р тү рлі қ ұ рылымдар негізінде ү ш ә діс бойынша есептеледі, осыдан ол статистикалық алшақ тық қ а, сандық айырмашылық тарғ а алып келеді. Егер ЖІӨ -нің тү пкілікті пайдалану ә дісі бойынша есеп айырысудың ауытқ уы, ЖІӨ -нің табыс кө здері ә дісі жә не ЖІӨ -нің ө ндірістік ә дісімен салыстырғ анда, 1-2 %-дан аспаса, бұ л статистикалық қ ызметі дамығ ан елдерде біршама қ алыпты болып саналады.

Статистикалық алшақ тық тардың пайда болу себептері:

- кә сіпорындар мен ү й шаруашылық тарының табыстарын жасырудан туындайтын мә ліметтер базасының дә л еместігі;

- бухгалтерлік есептің халық аралық стандарттарғ а сай келмеуі;

- тауар жә не қ ызмет ө ндірісінің микроэкономикалық кө рсеткіштер элементінің қ ұ рамын дұ рыс анық тайтын пайда, салық туралы мә ліметтерді қ ате беруі;

- қ аржылық есеп берушіліктің салық, пайда туралы мә ліметтерді кө рсетуі. Осыдан статистиканың ең басты міндеті - бухгалтерлікжә не статистикалық есеп берушілікті кә сіпорын дең гейінде жетілдіру, содан ол тауарлар мен қ ызметтер ө ндірісінің макро-экономикалық элементтерінен қ ұ растырылғ ан кө рсеткіштер тү рінде дә л бейнелейді.

Таза ішкі ө нім ТІӨ = ЖІӨ - НКТ.

Ұ лттық табыс есептегі кезең де Қ Р резиденперінің жасағ ан барлық тауары мен қ ызметтерінің нарық тық қ ұ нын кө рсетсді.

Қ азақ стан Республикасының резиденттері есептегі кезең де нарық тық бағ амен қ андай табыстарды алады?

Қ азақ стан Республикасының резиденттеріне тү сетін табыстар жұ мыскерлердің ең бекақ ысы жә не меншіктен тү сетін табыстар болып табылады. Меншіктен тү скен табыстар (МТТ) - тікелей шетел инвестицияларынан алынатын инвестициялық табыс, рента, дивидент, пайыз тү ріндегі экономиканың барлық секторы алатын бастапқ ы табыстар.

Жалпы Ұ лттық табыс (ЖҰ Т) пен жалпы ішкі ө німнің сандық жағ ынан айырмашылығ ы мынада: жалпы ішкі ө німге енбек, капитал, жерге тү сетін таза факторлық табыстар (ТФТ, табыстардың бастапқ ы бө лу шотынан) да қ осылады, демек:

ЖҰ Т=Σ БТ_{Ішкі экономика} + БТ_{қ алғ ан ә лем}= Σ БТ_{Ішкі экономика} +ТФТ

_{секторларының секторларының}

 

Мұ ндағ ы: БТ немесе ТФТ - Қ азақ стан Республикасының " қ алғ ан ә лем" секторынан (резидент еместерден) алынғ ан табыстар мен Қ азақ стан Республикасының " қ алғ ан ә лем" секторына тө ленген табыстар сомасының айырмасы ретінде анық талатын бастапқ ы табыстардың сальдосы немесе таза факторлық табыстар. Мысалы, Қ азақ стан Республикасының резидентгері резидент еместерден алғ ан жерге жалгерлік тө лем сомасы мен Қ азақ стан Республикасының резиденттері резидент еместерге берген жерге жалгерлік тө лем сомасы арасындағ ы айырма жердің таза факторлық табыстарына тең болады. Капитал ү шін таза факторлық табыстар Қ азақ стан Республикасының резиденттеріне резидент еместердің салғ ан инвестициясынан тү скен дивиденттер сомасы мен Қ азақ стан Республикасы резиденттерінің резидент еместерге тө леген дивиденттердің сомасының айырмасы ретінде анық талады. Енбек ү шін таза факторлық табыстар Қ азақ стан Республикасы резиденттерінің резидент еместерден алғ ан табыстарының сомасы мен Қ азақ стан Республикасы резидентгерінің басқ а елдердегі резидент еместерге тө леген табыстар сомасының айырмасы ретінде есептеледі.

Жеке меншіктен алынғ ан табыстарды қ аржылық актив, жер жә не басқ а да материалдық емес қ аржылық емес активтерді иеленушілер шаруашылық бірліктерге қ олдану қ ұ қ ығ ын бергені ү шін алады. Жеке меншіктен алынғ ан табыстар пайыз, дивидент, рента тү рінде болады. Оларды барлық секторлар алады жә не тө лейді:

БТ_{сектордың} =ЖП+ БТ_{меншіктен}

Мұ ндағ ы: БТ меншікте,, — " қ алғ ан ә лем" секторынан алынғ ан жә не " қ алғ ан ә лемге" берілген бастапқ ы табыс сальдосы.

Осы ә діс бойынша қ аржылық жә не қ аржылық емес секторлардың бастапқ ы табыстары есептеледі.

БТ_{" қ аржылық емес" жә не " каржылық корпорациялар" сскторларының} =ЖП+ БТ_{меншіктен}

БТ _{" мемлекеттік баскару органдары секторының} ЖП+ БТ_{меншіктен}+ТС _{ө ндіріске жә не имлортқ а}

 

БТ _{" ү й шаруашылық тарының " секторының} =ЖП+ЖАТ+ БТ _{меншіктен}+ ЕА_{ішкі экономика}

_{секторларының}

_{жалдамалы}

_{жұ мыскерлерінің}

БТ _{" ү й шаруашылыктарына қ ызмет кө рсететін} = ЖП_{берілген сектордың}

_{сектордың коммерциялық емес ұ йымдардың " секторын}

 

Ішкі экономика секторларымен есептегендегі меншіктен тү скен табыстарғ а экономиканың бір секторынан басқ а секторына тү скен табыстар кіреді. Олар:

- банктарғ а халық салымдары бойынша ү й шаруашылық тарының пайыз сомасы;

- банктарғ а несие ұ сынғ андары ү шін берілетін сыйақ ы сомасы;

- акционерлік капиталғ а қ атысудан тү сетін дивидент жә не басқ а да табыстар сомасы;

-жерді қ олданудан тү сетін таза рента сомасы; - пайдалы қ азбалар, орман жә не балық аулауғ а арналғ ан жерлердің қ орларын ә зірлеуге арналғ ан тө лемдер;

- авторлық қ ұ қ ық, патенттср, сауда белгілерін жә не басқ а да материалдық емес активтерді қ олдануғ а арналғ ан тө лемдер.

Меншіктен тү сетін табыстарғ а табыстың қ андай тү рлері кірмейді?

Меншіктен тү сетін табыстарғ а кірмейтіндер:

- жерді толық беру, алу-сату жә не материалдық емес, қ аржылық емес активтер;

- салымдар жә не несиелер сомасы;

- ғ имарат, кө лік жә не жабдық ү шін жалгерлік тө лемдср (аралық қ олданысты қ ұ райды);

- жер салығ ы (егер ө ң дірістік қ ызметпен байланысты алынса, ө ндіріске салынатын салық ретінде ескеріледі немесе егер табыс салығ ының формасы болып келсе, ағ ымдағ ы трансферттер ретінде ескеріледі).

Экономикалық дең гейде толығ ымен есептегенде, меншіктен тү сетін табыстар " қ алғ ан ә лемнен" алынатын меншік табысымен толық тырылады, яғ ни:

- Қ азақ стан Республикасының ү кіметінен басқ а мемлекеттердің ү кіметтеріне ұ сынылатын несиелер бойынша тү сетін пайыз, сонымен қ атар сыртқ ы экономикалық ұ йымдардың шетел фирмаларына ұ сынатын коммерциялық несиелері бойынша тү сетін проценттердің тү сімі;

- ө зге резидент-мемлекеттердің акционерлік капиталғ а қ атысу ү шін Қ азақ стаң Республикасына тө лейтін дивиденттер жә не басқ а да табыстар;

- Қ азақ стан Республикасында жерді қ олдануғ а арналғ ан таза рента (мысалы, шетел елшілігі жалдағ ан);

- Қ азақ стан Республикасында пайдалы қ азбалар, орман жә не балық аулағ а арналғ ан жерлерді ә зірлеуге тө лемдер;

Қ азақ стан Республикасына тиісті авторлық қ ұ қ ық, патент, сауда белгілері бойынша ө зге материалдық емес активтерді қ олдану тө лемдері.

- негізгі кә сіпорын-резидентке оның жеке резидент емес бө лімдерінен тү сетін пайда сомасына тең шетел компанияларының инвестициялық табысы. Мысалы, негізгі кә сіпорын-резидент Қ азақ стан Республикасының экономикалық территориясында қ ызмет етеді, ал оның бө лімдері Қ азақ стан Республикасынан тыс жерлерде қ ызмет етеді жә не олар резидент емес болып табылады. Бұ л жағ дайда басқ а мемлекеттегі резидент-бө лімнен тү сетін жә не сол жерде белгілі бір жұ мысқ а жұ мсалатын пайда басқ а мемлекеттердің жинағ ына тү седі. Негізгі кә сіпорын-резидентке берілген пайда шетел компанияларының инвестицияларынның табысы ретінде қ арастырылады.

Таза ұ лттық табыс жалпы ұ лттық табыстан негізгі капиталды тұ тынуды алғ анғ а тең: ТҰ Т= ЖҰ Т- НКТ.

Қ олда бар ұ лттық табыс (Қ БҰ Т) ағ ымдагы трансферттердің мө лшерінде ұ лттық табыстан ерекшеленеді.

Қ олда бар жалпы ұ лттық табыс (Қ БЖҰ Т, табыстарды қ айта бө лу шоттынан).

Қ БЖҰ Т = ЖҰ Т + Ағ ымдағ ы трансф. = Σ Қ БҰ Б_{экономикалық сектор}

Мұ ндағ ы: Ағ ымдағ ы трансф. - ағ ымдағ ы трансферттер сальдосы (шетелден алынғ ан жә не шетелге берілген ағ ымдағ ы қ айта бө лу тө лемдері). Ағ ымдағ ы трансферттерге жататындар: сыйлық тар, меншікке жә не табысқ а тө ленетін ағ ымдағ ы салық тар, ә леуметтік сақ тандыруғ а аударымдар, ә леуметтік тө лемдер, сақ тандыру сыйақ ылары мен ө темдері, басқ а да қ айта бө лу тө лемдері (айыптар, зейнетақ ылар, қ амқ орлық тө лемдер, гуманитарлық кө мектер жә не т.б.). Ағ ымдағ ы тө ленген жә не алынғ ан трансферттердің ағ ымдағ ы сальдосының мә ні — " ү й шаруашылық " секторында оң, " қ аржылық емес корпорациялар" жә не " қ аржылық корпорациялар" секторларында теріс; " мемлекеттік басқ ару органдары" секторында 0-ге жуық болады, себебі берілген секторғ а тү скен трансферттер оларды басқ а секторларғ а беруге арналғ ан.

Қ БҰ Т _{зконномика секторының} ⁼БТ_{сектордың} + Ағ ымдағ ы трансф

Қ олда бар таза ұ лттық табыс (табыстарды қ айтара бө лу шотынан): ТҚ БҰ Т= Қ БЖҰ Т-НКТ.

Қ БҰ Т Ұ лттық тү пкілікті тұ тыну жә нс Ұ лттық жинақ қ а бө лінеді. Ұ лттық тү пкілікті тұ тыну 3 сектордың тү пкілікті тұ тыну шығ ындарын қ осады ( олардың қ ұ ралы жө ніндегі тү пкілікті пайдалану ә дісінде қ арастырылғ ан).

Ұ лттық жинақ - тү пкілікті тұ тыну шығ ындарынанқ алғ ан жә не қ аржылық қ амтуғ а бағ ытталғ ан қ олда бар табыстың бір бө лігі (табыстарды пайдалану шотында) Ұ ШЖ бойынша жинақ ақ шаның жә не банк депозиттерінің ө сімін ғ ана қ оспайды, сондай-ақ ө зге қ аржылық актив ө сімін де қ осады жә не материалдық активтердің ө сіміне бағ ытталуы мү мкін.

Қ БТЖТ ү й шаруашылығ ы секторы алғ ан натуралды тү рдегі ә леуметтік трансферттер мен Қ БЖҰ Т қ осындысына тең. Ә леуметтік трансферттер — алғ ан натуралды тү рдегі дә рі-дә рмектер, мү гедектер арбасы жә не т.б. Трансферттер тек ақ шалай формада емес, сондай-ақ ә леуметтік-мә дени сипаттағ ы ақ ысыз қ ызметер тү рінде берген натуралды формада ү лестіріледі. Натуралды формадағ ы ә леуметтік трансферттерді қ абылдаушы бір ғ ана сектор - " ү й шаруашылық тары", ал тө леушілер - екі сектор: " мемлекеттік басқ ару органдары" мен " ү й шаруашылық тарына қ ызмет кө рсететін коммерциялық емес ұ йымдар". Қ алғ ан екі сектор - " Қ аржылық корпорациялар" жә не " Қ аржылық емес корпорациялар" натуралды формадағ ы ә леуметтік трансферттердің тө леушілері де, алушылары да болып табылмайды. Жалпы экономика ү шін ү й шаруашылығ ы алғ ан натуралды формадағ ы ә леуметтік трансферттер мемлекеттік басқ ару органдары мен ү й шаруашылығ ына қ ызмет кө рсететін коммерциялық емес ұ йымдардың тө леген натуралды формадағ ы ә леуметтік трансферттеріне тең. Мемлекеттік басқ ару органы жә не ү й шаруашылығ ына қ ызмет кө рсететін коммерциялық емес ұ йымдар екі сектордың ТҚ БТ мен берілген натуралды формадағ ы ә леуметтік трансферттердің айырмашылығ ына тең. Ү й шаруашылық тарының тү зетілген жә не қ олда бар табысы олардың барлық тү сімдерін қ амтиды жә не ү й шаруашылық тарының тұ тынуғ а жә не сақ тау деген мү мкіншіліктерін сипаттайды. Сондық тан тү зетілгенқ олда бар табыс кө рсеткішінің мә ні халық тың, ә сіресе ә леуметгік-мә дени қ ызметтердің ү лесі жоғ арылағ ан жағ дайда ө мір сү ру дең гейіндегі ө згерістерді талдау ү шін маң ызы зор.

Экономика бойынша қ олда бар тү зетілген табыстың сомасы қ олда бар Ұ лттық жалпы табыс сомасына тең

Қ ТЖҰ Т_{экрң омикалық} КЖҰ Қ _{экономикалық "} =Σ Қ ТЖҰ Т+Қ ТЖҰ Т _{мемлекеттік}

_{басқ ару органдары, коммерциялық емес}

_{ұ йымдар жә не ү й шаруашылық тары секторларынң}

 

+ Қ Ұ Т _{каржылық емес} = Қ ЖТ _{берілген сектордың} - Ә Т _{натуралды формада}

_{жә не каржылық ү й шаруашылыктары}

_{корпорациялар секторына берілген}

_{секторынын}

Мұ ндағ ы: Қ ТЖҰ Т — экономика секторының тү зетілген қ олда бар жалпы ұ лттық табысы; Ә Т - ә леуметтік трансферттер.

Сонымен қ атар " ү й шаруашылық тарына" қ ызмет кө рсететін коммерциялық емес ұ йымдар секторының Қ ЖҰ Т-ы былай есептеледі:

Қ ЖҰ Т _{ү й шаруашылыктары} = Қ ЖТ _{ү й шаруашылыктары} -Ә Т _{натуралды формада}

_{ү й шаруашылық тары секгорынан}

_{секгорының секгорының алынғ ан}

 

 

Ұ лттьқ жинақ - бұ л тартымы бар табыстың тү пкілікті (соң ғ ы) тұ тынуғ а жұ мсалғ ан шығ ынынан кейін қ алғ ан жә не қ орды қ аржыландыруғ а бағ ытталғ ан бө лігі (табысты қ олдану шотынан). Ұ лттық Шоттар Жү йесіндегі анық тамада жинақ тек ақ шаның бар болуы мен банк депозиттерінің ө сімін ғ ана емес, сонымен қ атар басқ а да қ аржылық активтердің ө сімін қ амтиды жә не материалдық активтердің ө сіміне бағ ыттала алады.

 

 

ЖҰ Ж _{экономикалық} = Қ ЖҰ Т - НТТ – Σ ЖЖ _{экономика секторының}

 

Мұ ндағ ы: ЖҰ Ж - жалпы Ұ лттық жинақ; ЖЖ — экономика секторының жалпы жинағ ы; НТТ - нақ ты тү пкілікгі тұ тыну.

ЖЖ _{каржылық емес} =Қ ЖТ " _{қ аржылық емес корпорациялар}" _{секторынын}

 

ЖЖ_{қ аржылық корпарация секторының} =ЖҰ Т _{қ аржылық корпарация секторының} +Зейнетақ ы қ орындағ ы

ү й шаруашылық тары

қ ұ ралдарының таза

қ ұ нының ө згеруіне

тү зетулер

 

ЖЖ_{Мемлекеттік басқ ару} =Қ ТЖҰ Т_{берілген сектордың} – НТТ_{берілген сектордың}

_{органдары секторы}

 

ЖЖ_{Мемлекеттік басқ ару} =Қ ТЖҰ Т_{берілген сектордың} – НТТ_{берілген сектордың} +зейнетақ ы қ ор\ғ ы

_{органдары секторы ү й шаруа\ры қ ұ рал\ң}

қ ұ нының ө згеруіне

тү зетулер

Таза ұ лттық жинақ (ТҰ Ж)= ЖҰ Ж - НКТ.

Таза несие беру (+), таза қ арығ а алу (-). Таза несие беру экономика ү шін қ аржылық міндеттер сомасынан берілген мемлекет резиденттерінің резидент еместерге берген қ аржылық активтерінің жоғ арылауын кө рсетеді. Ал таза қ арызғ а алу (-) берілген қ аржылық активтерден берілген мемлекет резидент-терінің қ айтаруына тиесілі қ аржылық міндеттердің ө су мө лшерін кө рсетеді.

Таза несие беру (+), таза қ арызғ а алу (-) секторлар бойынша капитал шығ ындарын қ аржыландыру ү шін қ айтарымды жә не қ айтарымсыз формадағ ы секторлардың арасында берілетін қ аржылық ресурстардың кө лемін кө рсетеді. Таза иесие беру (таза қ арызғ а алу) — бұ л капитал мен операциялар шотының баланстық бабы. Ол есептік жолмен анық талады:

ТН (ТҚ А) = ЖҰ Ж + КТ - К