Канфлікт

Яшчэ адзін з кампанентаў уласна змястоўнага пласту твора — гэ­та канфлікт.

Канфліктам (ад лац. conflictus — сутыкненне) называюцца су­пя­рэч­на­сці, што ўвасоблены ў творы ў вобразах персанажаў, якія ўсту­паюць па­між сабой у пэўныя ўзаемаадносіны, выражаныя ці ў пра­мым дзеянні, г. зн. у паводзінах і ўчынках, ці ў скрытых, пры­ха­ва­ных формах (устой­лі­выя канфліктныя станы, якія не выяўляюцца пра­ма, а праз пэўную па­зі­цыю герояў, іх перакананні і г. д.).

Звычайна канфлікт выступае ў выглядзе калізіі (часам да­дзе­ныя тэр­мі­ны трактуюцца як сінонімы; ёсць таксама і іншыя ра­зу­мен­ні калізіі, ад­роз­ныя ад таго, якое мы прыводзім у якасці най­больш пашыранага; упер­шыню дадзены тэрмін ужыў Г. Гегель, які пад калізіяй разумеў гла­баль­насць супярэчнасцей, што маюць месца ў тым альбо іншым творы мас­тацтва) — прамога сутыкнення і ба­раць­бы супрацьлеглых сіл: ха­рак­та­раў і абставін, некалькіх ха­рак­та­раў, розных бакоў аднаго і таго ж ха­рак­тару. Даволі часта ў мас­тац­кай літаратуры сустракаюцца творы, дзе пры­сутнічаюць усе ад­зна­ча­ныя разнавіднасці супярэчнасцей, г. зн. герой мо­жа змагацца і з неспрыяльнымі знешнімі абставінамі, і са сваімі пра­мы­мі пра­ціў­ні­ка­мі ці антыподамі, і, урэшце, з самім сабой.

Канфлікт з’яўляецца асновай і рухаючай сілай дзеяння і ў вы­ні­ку вы­значае асноўныя стадыі развіцця сюжэта: зараджэнне канф­лік­ту звы­чай­на адбываецца ў завязцы дзеяння; яго нарастанне, па­шы­рэнне і па­глыб­ленне — на этапе развіцця дзеяння; кульмінацыя ж знамянуе сабой най­вышэйшае абвастрэнне канфлікту. Такім чы­нам, вастрыня і глыбіня канф­лікту напрамую залежаць ад сюжэта, яго падзейна-якасных ха­рак­та­рыс­тык [93].

Канфлікт — важны атрыбут эпічных твораў. Яшчэ важнейшая яго ро­ля ў драме. Наогул, творы дадзенага роду немагчыма ўявіць без канф­лік­ту. Нездарма ў свой час К. Крапіва сцвярджаў за­га­лоў­кам аднаго з улас­ных артыкулаў, што «канфлікт — аснова п’есы».

Застаецца дыскусійным пытанне наконт канфлікту ў лірыцы, дзе ён «ін­шы раз наогул адсутнічае, часам праяўляецца ў спе­цыфіч­ным лірыч­ным сюжэце <...>, часта ж — пазасюжэтна, у прамым лі­рыч­ным сцвяр­джэн­ні, семантычнай антытэзе, сінтаксічным пара­ле­ліз­ме і г. д.» [94].

Канфлікт арганізоўвае і змацоўвае мастацкі твор на ўсіх яго ўзроў­нях. Сам жа ён можа трансфармавацца ў ходзе разгортвання: то згладж­вац­ца, то абвастрацца, паўстаючы «на выхадзе» іншым, чым «на ўва­хо­дзе». «Нязменнасць канфлікту, яго тоеснасць самому са­бе часта аба­зна­чае схематызм і малую мастацкасць твора, яго жорс­т­кую маралістычную ці па­літычную зададзенасць» [95].

Эстэтычная спецыфіка канфлікту, яго пафас залежаць ад ха­рак­тару сіл, што ўзаемадзейнічаюць. Канфлікт высокага і высокага (сіл, ха­рак­та­раў, перакананняў, ідэй) спараджае трагічны пафас; ніз­ка­га і нізкага — ка­мічны; высокага і нізкага — гераічны; нізкага і вы­сокага — саты­рыч­ны; эстэтычна значная адсутнасць канфлікту ня­се ў сабе ідылічны пафас.

На змест і мастацкую спецыфіку канфлікту накладвае пэўны ад­бітак час, эпоха. Таму невыпадкова даследчыкі літаратуры гаво­раць аб пэўнай агуль­насці канфліктаў у межах аднаго гістарычнага часу, адной эпо­хі. Так, для антычнага мастацтва цэнтральным з’яўляўся канф­лікт абме­жа­ва­нага ў сваіх прадбачаннях чалавека і ўсемагутнага ро­ку; у сярэднія вякі ў лі­таратуры і мастацтве адлюстроўваўся пе­ра­важ­на канфлікт боскага і д’ябаль­скага, духоўнага і пачуццёвага ў пры­родзе чалавека; у эпоху Ад­ра­джэння універсальная і гераічная асо­ба змага­ецца з антыгуманнай і бяз­душнай светабудовай; творы кла­сіцызму адлюстравалі барацьбу ў асо­бе чалавека прыватных і гра­мадскіх памкненняў, жарсці і доўгу; ра­ман­тычнае мастацтва ўва­саб­ляла барацьбу ідэалу з рэчаіснасцю, генія з на­тоўпам, духоўнай сва­боды з матэрыяльнай прыземленасцю; рэалізм ХІХ ст. звярнуў асаб­лівую ўвагу на барацьбу неардынарнай і духоўна ба­га­тай асобы з не надта спрыяльным для рэалізацыі яе ўнутраных па­тэн­цый гра­мад­скім укладам; у літаратуры мадэрнізму «канфлікт трак­ту­ец­ца, як пра­віла, глабальна — як вечная і неадольна-бязвыхадная раза­рва­насць чалавека, супрацьстаянне сацыяльнага і біялагічнага, свя­до­ма­га і пад­свядомага ў яго прыродзе, невырашальная супярэчнасць адзі­но­кага ін­дывіда з адчужанай ад яго рэальнасцю» [96].