Паэтыка. Тэарэтычная паэтыка

Склад мастацкага твора і асаблівасці яго арганізацыі ў адзінае цэлае вы­вучае спецыяльная літаратуразнаўчая дысцыпліна, якая імянуецца па­э­тыкай, а дакладней — тэарэтычнай паэтыкай.

Тэрмін «паэтыка» мае даволі працяглую гісторыю свайго змяс­тоў­на­га напаўнення. Па гэтай прычыне сённяшняе значэнне яго не зусім ад­па­вядае таму, што было закладзена ў дадзены тэрмін пер­ша­пачаткова.

Пачынаючы з часоў Арыстоцеля і аж да самага ХХ ст. тэр­мі­нам «па­э­тыка» абазначаліся вучэнні аб мастацтве слова ў цэлым. Та­кім чынам, да­дзенае слова ў такім яго змястоўным напаўненні мож­на лічыць сі­но­ні­мам сённяшняга словазлучэння-тэрміна «тэо­рыя літаратуры».

У ХХ ст. паэтыкай сталі імянаваць пераважна раздзел літара­ту­ра­знаў­ства, які вывучае склад, будову і функцыі мастацкіх твораў, а так­са­ма роды і жанры літаратуры. Разам з тым М. Гаспараў, адзін з аў­тараў ар­тыкула аб паэтыцы ў ЛЭС, улічваючы гісторыю станаў­лен­ня і змяс­тоў­нага напаўнення дадзенага тэрміна, дае яму наступ­ную трактоўку: «Паэ­тыка (ад ст.-грэч. poiē tikē technē — творчае мас­тацтва), навука аб сіс­тэме сродкаў выражэння ў мастацкіх тво­рах, адна са старэйшых дыс­цып­лін літаратуразнаўства. У па­шы­ра­ным сэнсе слова супадае з тэо­ры­яй літаратуры, у звужаным — з ад­ной з галін тэарэтычнай паэтыкі <...>. Як галіна тэо­рыі літаратуры паэ­тыка вывучае спецыфіку літаратурных ро­даў і жан­раў, плыней і на­прамкаў, стыляў і метадаў, даследуе законы ўнут­ранай сувязі і су­ад­носін роз­ных узроўняў мастацкага цэлага. У за­леж­насці ад таго, які аспект (і аб’ём паняцця) вылучаецца ў цэнтр дас­ле­да­вання, вя­дуць размову, на­прыклад, аб паэтыцы рамантызму, паэтыцы ра­­ма­на, паэтыцы твор­часці якога-небудзь пісьменніка ў цэлым ці аднаго тво­­ра. Паколькі ўсе сродкі выражэння ў літаратуры ў канчатковым вы­пад­ку зводзяцца да мовы, паэтыка можа быць вызначана і як на­ву­ка аб мас­­тацкім выка­рыстанні сродкаў мовы» [77].

М. Гаспараў разбівае ўсю паэтыку на наступныя галіны: агуль­ную (тэ­арэтычную ці сістэматычную, ці, урэшце, «макрапаэтыку»), пры­ват­ную (уласна апісальную ці «мікрапаэтыку») і гістарычную.

Тэарэтычная паэтыка ў сваю чаргу «дзеліцца на тры галіны, якія вы­ву­чаюць адпаведна гукавую, слоўную і вобразную будову тэк­с­ту; мэта агуль­най паэтыкі — скласці поўны сістэматызаваны рэ­пер­туар прыёмаў (эс­тэтычна дзейсных элементаў), якія ахопліваюць усе гэтыя тры галіны. У гу­кавым ладзе твора вывучаецца фоніка і рыт­міка, а ў дачыненні да вер­ша — таксама метрыка і строфіка. Так як пераважна матэрыял для вы­вучэння тут даюць вершаваныя тэк­сты, дык гэтая галіна часта на­зы­ва­ец­ца (надзвычай вузка) вер­ша­знаў­ствам. У слоўным ладзе вывучаюцца асаб­лівасці лексікі, мар­фа­ло­гіі і сінтаксісу твора; адпаведная галіна на­зы­ваецца стылістыкай (на­колькі супадаюць паміж сабой стылістыка як лі­таратуразнаўчая і як лінгвістычная дысцыпліна, адзінай думкі ня­ма). <...> У воб­раз­ным ладзе твора вывучаюцца вобразы (персанажы і прад­­ме­ты), ма­ты­вы (дзеянні і ўчынкі), сюжэты (звязаныя сукупнасці дзе­ян­­няў); да­дзеная галіна называецца «топікай» (традыцыйная назва), «тэ­ма­­ты­кай» (Б. Та­машэўскі) ці «паэтыкай» у вузкім сэнсе слова (Б. Ярхо)» [78].

Тэарэтычная паэтыка ў сусветнай літаратурнай навуцы пачала ін­тэн­сіў­на фарміравацца з канца ХІХ ст. Ва ўсходнеславянскім лі­та­ра­ту­ра­знаў­стве найбольш моцную цікавасць да яе праяўлялі прад­стаў­нікі рус­кай «фармальнай школы» ў асобах В. Жыр­мунскага, Б. Тамашэўскага, В. Шклоў­скага, Б. Эйхенбаума і інш. Даволі значны ўклад у станаўленне да­дзенай галіны літа­ра­ту­ра­­­знаўства ўнеслі таксама А. Скафтымаў, С. Ас­коль­даў, А. Смірноў і, вядома ж, М. Бахцін, навукова-творчыя набыткі яко­­га пачалі па-са­праўд­на­му асэнсоўвацца толькі параўнальна ня­даў­на. У 1960–1980-я гг. да­волі значныя дасягненні ў распрацоўцы шэ­рагу пы­тан­няў тэа­рэ­тыч­най паэтыкі звязаны з дзейнасцю тар­туска-маскоўскай лі­тара­ту­разнаўчай школы пад кіраўніцтвам Ю. Лотмана.

Пэўныя здабыткі ў галіне даследавання паэтыкі, у тым ліку і тэа­рэ­тыч­най, ёсць і ў беларускага літаратуразнаўства. Самыя пер­шыя спробы яе вывучэння ў нашай літаратурнай навуцы звязаны з дзей­насцю Л. Зі­за­нія, М. Сматрыцкага і М. Сарбеўскага. Новы, улас­на беларускі этап у раз­віцці гэтай галіны літаратуразнаўства на Бе­ларусі, заклаў М. Баг­да­но­віч, здабыткі якога ў 1920-я гг. развілі і па­множылі І. Замоцін, М. Га­рэц­кі, Я. Ба­рычэўскі, А. Вазнясенскі, У. Дубоўка і інш. Як зазначае В. Ра­гой­ша, пра­цы якога ў беларускай лі­таратурнай навуцы можна лічыць пэў­най вя­хой у даследаванні паэ­тыкі, у тым ліку і тэарэтычнай, «у 30–50-я гг. са­вец­кае літара­ту­ра­знаўства да вывучэння паэтыкі амаль не звярталася. Увага да агуль­­най і аўтаразнаўчай па­этыкі прыкмячаецца толькі з пачатку 60-х гг. З гэ­­тага часу на Беларусі пачынаецца вывучэнне гісторыі і тэо­рыі бе­ла­рус­ка­­га верша (І. Ралько, М. Грынчык, А. Кабаковіч, В. Ярац), яго кам­па­зі­цый­­ных асаблівасцей, паэтычнай вобразнасці (І. Шпа­коўскі, А. Яскевіч), паэ­­ты­кі рамана (В. Жураўлёў), праблемы псі­хааналізу ў літаратуры (А. Мат­­ру­нёнак), стылю (М. Арочка, В. Бе­чык, Л. Гусева), рытмічнай ар­га­­ні­за­цыі мас­тацкага тэксту (А. Яс­кевіч), мастацкіх асаблівасцей асоб­ных фальк­­лорных жанраў (М. Ян­коўскі, Н. Гілевіч, А. Ліс, І. Цішчанка, Г. Бар­­ташэвіч, А. Фя­до­­сік, Л. Салавей) і інш. І ўсё ж да гэтага часу, — кан­­статуе ву­чо­ны, — даследаванне паэтыкі — найбольш вузкае месца ў бе­­ларускім лі­­тара­туразнаўстве» [79].