Склад і спецыфіка мастацкай мовы

У літаратуры як мастацтве слова сродкам адлюстравання і пе­ра­­дачы жыц­ця з’яўляецца мова. Гэта «першаэлемент» (М. Горкі) мас­­тацкай лі­та­ра­туры, «матэрыял і інструмент» (Я. Колас) пісь­мен­ні­­ка. Менавіта ў мо­ве «атрымліваюць канчатковае афармленне ідэі і воб­разы, сюжэтна-кам­па­­зіцыйныя і жанравыя асаблівасці мастацкіх тво­раў» [145].

Мастацкая мова — гэта «сістэма, якая грунтуецца на нацыя­наль­­най мо­ве і найбольш поўна выяўляе яе творчыя магчымасці па­вод­­ле слоў­на­воб­разнага (пісьмовага) адлюстравання рэчаіснасці» [146]. Яна «шырока ка­рыс­таецца фанетыка-марфалагічнымі, лексіка-фра­зе­а­­­ла­гічнымі, ін­та­на­цый­на-сінтаксічнымі сродкамі. Мае пэўную ад­мет­насць у залежнасці ад та­го, у якіх відах літаратуры (паэзіі ці про­зе) вы­карыстоўваецца, у які час і якія пісьменнікі да яе звяр­та­юц­ца» [147].

Сістэма моўна-выяўленчых сродкаў, асноўныя складнікі якой пун­к­цір­на абазначаны В. Рагойшам у прыведзенай намі цытаце, до­сыць раз­га­лінаваная. Аднымі з найбольш распаўсюджаных у ёй з’яў­ляюцца лек­сі­ка-фразеалагічныя сродкі.

Вельмі важнае значэнне пры напісанні мастацкага твора ад­во­дзіц­ца ўме­ламу выкарыстанню аўтарам сінонімаў, антонімаў, амо­ні­маў і па­ро­ні­маў, амографаў і амафонаў, фразеалагізмаў — срод­каў, якія шырока бы­туюць у літаратурнай мове народа і ўжываюцца прак­тычна ўсімі яе нось­бітамі без нейкага абмежавання. М. Лазарук і А. Лен­су называюць да­дзеныя лексічныя адзінкі агульнанароднымі аль­бо агульнаўжы­валь­ны­мі сродкамі ў складзе мовы твораў мас­тац­кай літаратуры. Яшчэ іх імя­нуюць актыўнай лексікай [148].

Не так шырока, як першая разнавіднасць лексічных сродкаў, але ж усё-такі даволі часта і ў асноўным з мэтай індывідуалізацыі воб­разаў-пер­­санажаў, а таксама для перадачы каларыту часу, эпохі, асаб­лівасцей ней­кага этнаграфічнага рэгіёна ці краіны, прыкмет са­цы­яльнай групы, ася­роддзя, прафесійнага стану, роду заняткаў і г. д. вы­карыстоўваецца ў мо­ве мастацкай літаратуры спецыфічная, па­вод­ле М. Лазарука і А. Лен­су, лексіка (часта яе называюць таксама па­сіўнай лексікай ці лексікай аб­ме­жаванай сферы ўжывання; А. Фядотаў імянуе дадзеную частку лек­сі­кі «асаблівымі лексічнымі рэсурсамі паэтычнай мовы»), якую скла­даюць архаізмы і гістарызмы, дыялектызмы (правінцыялізмы), вар­ва­рыз­мы, вульгарызмы, жарганізмы, прафесіяналізмы, неа­ла­гіз­мы. Да раз­ра­ду спецыфічнай лексікі прымыкаюць і аўтарскія на­ва­тво­ры.

Надзвычай важная роля ў мастацкай мове, і асабліва ў мове паэ­тыч­ных твораў, адводзіцца тропам альбо спецыяльным сродкам, па­водле тэр­міналогіі М. Лазарука і А. Ленсу. Тропаў, якія ўтва­ра­юць сістэму пе­ра­носных значэнняў слоў, даволі многа. Найбольш рас­паўсюджаныя ся­род іх — гэта эпітэт, параўнанне, метафара, але­горыя, сімвал, пе­ры­фра­з(а), метанімія, гіпербала, літота, эўфе­мізм, іронія, сарказм.

В. Рагойша звяртае ўвагу на важную ролю ў агульным лексіка-фра­зе­алагічным выяўленчым радзе анамастычных сродкаў, з якіх вы­лу­ча­юц­ца антрапаніміка (імёны і прозвішчы людзей) і та­па­ні­мі­ка (геа­гра­фіч­ныя назвы). «Прычым, — зазначае вучоны, — у твор­ча­сці пісь­мен­ні­каў анамастыка, як правіла, матывавана ідэйна-сэн­са­вы­мі і мастацка-вы­яў­ленчымі задачамі, узгоднена з законамі роднай мо­вы. Асобныя онімы (наз­вы і імёны) становяцца нярэдка назвамі тво­раў ці іх раздзелаў («Ган­ка» У. Галубка, «Барбара Радзівіл» Р. Ба­равіковай, «Ніжнія Байдуны» Я. Бры­ля, «Ясельда» Я. Яні­шчыц), асобных вершаваных ці празаічных збор­нікаў («Beчаллe» Р. Ба­­радуліна, «Наталля» Я. Скрыгана, «Азбука Ва­сі Вясёлкіна» В. Віт­­кі). У твор­часці кожнага значнага пісьменніка вы­ка­­рыс­тоў­ва­юц­­ца сотні, нават тысячы онімаў» [149].

Марфалагічныя мастацка-выяўленчыя асаблівасці мовы рэа­лі­зу­юц­ца ў ас­ноў­ным праз наданне экспрэсіўных значэнняў кораням слоў, іх су­фік­сам і прэ­фіксам.

Майстэрства пісьменніка выяўляецца не толькі ва ўмелым вы­ка­рыс­тан­ні лексіка-фразеалагічных багаццяў мовы, але і ў тым, на­коль­кі ён доб­ра адчувае слова. Асабліва важна гэта для паэтаў. Фа­не­тычныя вы­яў­ленчыя асаблівасці мастацкай мовы рэалізуюцца з да­памогай гукапісу альбо інструментоўкі. Гэта такія гукавыя паў­то­­ры ў мастацкай мове, якія ўзмацняюць яе мілагучнасць і сэнсавую вы­разнасць. Сярод іх вы­лу­чаюць гукавую анафару, эпіфару, кальцо, стык. Асобнымі відамі гу­ка­пі­су, апрача названых, з’яўляюцца алі­тэ­рацыя, асананс, гукаперайманне. Усе элементы гукапісу ў літара­тур­най практыцы выкарыстоўваюцца, як пра­віла, «у спалучэнні, су­ад­но­сяц­ца з лексікай, інтанацыйна-сінтак­січ­най аргані­зацыяй тво­ра» [150].

Інтанацыйна-сінтаксічная арганізацыя твора альбо літара­тур­ны сін­таксіс, альбо, урэшце, паэтычны сінтаксіс — яшчэ адзін вель­мі важ­ны момант у яго агульнай моўна-выяўленчай сістэме. Да сін­таксічных вы­яўленчых сродкаў адносяць інверсію, недасказ, ры­та­рычныя фігуры, па­ралелізм, разнастайныя паўторы і г. д. Як слуш­­на зазначаюць М. Ла­за­рук і А. Ленсу, «усё багацце сродкаў паэ­­тычнага сінтаксісу, а тым больш раз­настайныя стылёвыя зна­чэн­ні, якія яны набываюць у кожным канк­рэт­ным выпадку, пе­ра­лічыць не­магчыма. Зрэшты, у гэтым няма па­трэ­бы, бо аналіз паэ­тыч­нага сін­таксісу не зводзіцца да адшуквання сты­ліс­тыч­ных фігур. Сін­так­сіс мастацкага твора — не простая сума розных фі­гур, а іх пэў­ная сіс­тэма, прычым сістэма складаная, абумоўленая змес­там, воб­раз­ны­мі асаблівасцямі твора. Выявіць гэтую абумоўленасць — вось га­лоў­нае ў літаратуразнаўчым аналізе» [151].

Адрозненне мастацкай мовы ад літаратурнай (у шырокім сэн­се, г. зн. унармаванай і ўпарадкаванай мовы пэўнага народа) не толь­кі ў на­сы­чанасці яе тканіны вобразна-выяўленчымі фігурамі і срод­камі. Спе­цы­фі­ка мовы твораў мастацкай літаратуры таксама і ў тым, што яна «на­мно­га болей, чым іншыя тыпы выказванняў, і, га­лоў­нае, па неабходнасці мае схільнасць да выразнасці і строгай ар­га­нізаванасці. У лепшых сваіх узо­рах яна максімальна насычана сэн­сам, а таму не прымае якога-не­будзь пераафармлення, пе­ра­бу­до­вы. У сувязі з гэтым мастацкая мова па­тра­буе ад таго, хто ўспрымае яе, пільнай увагі не толькі да прадмета па­ве­дамлення, але і да яе ўлас­ных форм, да яе цэласнай тканіны, да яе ад­цен­няў і нюансаў» [152].

Мастацкая мова функцыянуе ў двух асноўных формах — вер­ша­ва­най (паэзія) і невершаванай (проза), якія многімі сваімі рысамі і якасцямі ад­розніваюцца адна ад другой. «Вершаваная форма «вы­ціс­­­кае» прак­тыч­на з усіх слоў максімум выяўленчых магчымасцей, з асаб­лівай сілай пры­коўвае ўвагу да слоўнай тканіны самой па сабе і гу­чання выказвання, на­даючы яму як бы гранічную эмацыянальна-сэн­савую насычанасць» [153]. Слоў­ная экспрэсія, імкненне да мова­твор­ча­сці, яскрава выражаны эстэ­тыч­ны пачатак — дадзеныя якасці і прык­меты як бы ўзвышаюць пэў­ным чынам паэзію над прозай. Ра­зам з тым і ў прозы ёсць свае уні­каль­ныя якасці і ўласцівасці, якія да­зваляюць ёй у многіх момантах не толькі не саступаць паэзіі, але і пе­­раўзыходзіць яе. Пры звароце да прозы перад пісь­менікам «ад­кры­­­ваюцца шырокія магчымасці моўнай шматстайнасці, спа­­лу­чэн­не ў адным і тым жа тэксце розных манер думаць і вы­каз­вац­ца» [154]. Паэ­зія, як правіла, маналагічная. Проза ж дыялагічная, і ў гэтым яе не­­сумненная станоўчая якасць. Акрамя таго, проза імкнецца да кан­ста­ту­ю­чага, абазначальнага слова, пазаэмацыянальнага і «не­сты­лё­ва­га». У ёй най­больш поўна і шырока выкарыстоўваюцца ад­люст­роў­ваючыя і па­зна­вальныя магчымасці мовы.

Вершаваная і празаічная мова таксама адрозніваюцца паміж са­бой тым, што першая, як правіла, арганізавана рытмам — раўна­мер­ным чар­га­ван­нем моў­ных адзінак (складоў ці націскаў, радкоў, гу­каспалучэнняў і г. д.). Да­рэ­чы, сустракаецца ў літаратуры і г. зв. ры­тмічная (рытмі­за­ва­ная) проза («Пес­ня пра Сокала» М. Горкага, «Пэўна, любіце вы, пане» М. Баг­­дановіча і інш.), аднак гэта хутчэй выключэнне, чым за­ка­на­мер­насць.

У некаторых творах мастацкай літаратуры (звычайна там, дзе ад­люст­роўваецца жыццё пэўных сацыяльных, прафесійных і інш. сла­ёў, груп, калектываў і г. д.) істотна розняцца паміж сабой уласна аў­тарская мо­ва і мова персанажаў. Калі першая, як правіла, унар­ма­ваная і ўпа­рад­ка­ваная, г. зн. з’яўляецца літаратурнай у шырокім сэн­се гэтага слова, дык дру­гая можа мець у сваім складзе элементы прас­тамоўя, жаргону, ды­я­лект­ных гаворак і іншых слоў і выразаў з раз­раду спецыфічнай лексікі. Акра­мя таго, мова дзеючых асоб па­вод­ле сваёй сінтаксічнай будовы вель­мі блізкая да гутарковай.