Тақырып. Ұлттық экономика жүйе ретінде.

1.Макроэкономика және макроэкономикалық саясат.

2. Макроэкономикалық көрсеткіштер.

3. Ұлттық экономика құрылымы және ҰШЖ.

1) Макроэкономика /грек тілінен-үлкен/- жалпы ұлттық экономиканың әрекетіменг даму заңдылықтарын зерттейтін экономикалық теорияның бөлігі.

Макроэкономика - экономиканы тұтас жүйе ретінде қарастырады, ондағы субъектілер: мнмлекет /үкімет/, Ұлттық Банк және т.б.

Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер: ұлттық байлық, ЖҰӨ, ҰТ және т.б., олар жаопы халық щаруашылық сипаттайды.

Макроэкономика экономикалық теориядан 20ғ. 30-жылдарында бөліріп шықты, оған Дж. М.Кейнстің ғылыми еңбектері әсер етті. Кейнс теориясы экономиканы жүйе ретінде мемлекеттік реттеу қажеттілігіне негіз берін, макроталдау қажеттілігін көрсетті.

Макроталдау әдісі - модель құру. Модель- негізгі факторлерді ғана көрсететін қарапайым теориялық кесте. Модельдер қысқа мерзімді – /1 жылға дейін/, және ұзақ мерзімді / 1 жыодан артық уақытқа/ болады.

Макроэкономикалық саясат – қоғамның стратегиялық даму жне жаңару міндеттерінің шешілуін қамтамасыз ететін экономикалық мақсаттар мен шаралар жүйесі.

Ұлттық экономиканың дамуын сипаттайтын негізгі көлсеткіш – ұлттық байлық.

Ұлттық байлық – қоғамда жинақталған тұтынушылық құндардың жиынтығы. Оған мүлік /негізгі және айнымалы қорлар, үй мүлігі/, табиғи ресурстар /жер оның қойнауы, орман/, заттандырылмаған байлық /ұлттың денсаулығы, рухани байлығы, білім және ғалыми потенциал/.

 

2) Қоғамның гаруашылық қызметінің жалпылама көрсеткіші- бір жылда өндірілген қоғамдық өнім болып табылады, оны бірнеше көрсеткіштермен сипаттайды:

1. Жиынтық немес жалпы ұлттық өнім /ЖҰӨ/ - ел ішінде 1 жылда өндірілген тауарлар мен қызметтердің нарықтық құнының сомасы.

2. Ұлттық табыс /ҰТ/ - 1 жылда құрылған құннан тұратын өндіріс нәтижесі, ол ЖҰӨ-амортизация немес барлық өндіріс факторлерінен алынған табыстар сомасы ретінде есептелінеді: еңбек ақы + рента+ процент+ пайда.

3. Таза ұлттық табыс – ол ЖҰӨ +жанама салықтар ретінде есептелінеді де, ұлттық табысты нарықтық бағамен есесптеу үшін қолданылады.

4. Жалпы ішкі өнім /ЖІӨ/ - ел ішінде тек меншік өндіріс факторлерін пайдаланып өндірілген өнімдер мен қызметтер құны.

5. Қосылған құн /ҚҚ/

 

ЖҰӨ екі әдіспен есепетелінеді:

· шығындар бойынша есептегенде тұтынуға жұмсалған барлық шығындар қосыоады: тұрғындардың тұтыну шығындары /С/, ұлттық экономикаға жиынтық инвестициялар /І /, мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді сатыап алулары /С/және таза экспарт Х /экспорт - импорт/.

ЖҰӨ= І + C+ С + Х

· табыстар бойынша есептегенде өндіріс факторерінің иелерінің табыстарының сомасы ретінде есептелінеді немесе халық шаруашылығының салаларының табыстарының сомасы ретінде:

ЖҰӨ=ЕА+Р+ПР +П+жанама салықтар+амортизация

ЖҰӨ есепетеу кезінде өндірілген өнімдер 1 рет ғаңа есептелуі тиіс:

- соңғы өнім соңғы, тұтыну үшін сатып алынған тауарлар маен қызметтердің саны;

- аралық өнім, соңғы өнімдерді өндірі үшін, әрі қарай өңделу үшін тұтынылатын тауарлар мен қызметтер;

Тұрғындардың өмір сүру деңгейін сипаттау үшін келесі көрсеткіштер пайдаланылады:

· жеке табыс /ЖТ/ - жеке тұлға немесе жанұяның салықты төлегенге дейіңгі алған табысы. ЖТ табыс+ трансферттік төлемдер

· қолдағы табыс /ҚТ/ - салық төленгеннен кейін қалатын табыс. ҚТ ЖТ- салықтар.

ЖҰӨ номиналды және нақты болып беріледі:

1. номиналды ЖҰӨ - ағымдағы бағамен беріледі;

1. нақты ЖҰӨ тұрақты немесе базисті жылдағы бағамен теріледі.

Нақты ЖҰӨ номиналды ЖҰӨ баға индексі /ЖҰӨ дефляторы/

Баға индексі- жанұя бір жылда тұтынатын тауарлар мен қызметтердің бағасының өзгерісі.

1. потенциалды ЖҰӨ- толық жұмысбастылық кезіндегі өндіріс көлемі.

3) Ұлттық экономика құрылымы: ұдайы өндірістік және салалық болады.

- Ұдайы өндірістік құрылым – қоғамдық өніміді тоғайымдылығы бойынша жіктеуді туындайды.

- Салалық құрылым шаруашылық жүйені негізгі қызмет түрлері бойынша жіктелуі.

А.Фишер, К.Кларк *үш сектор* теориясы бойынша ұлттық шаруашылық үш секторге бөлінеді:

· *біріншілік секторге* - шынайы ресурстарды алу. Пайдалану. өндірумен байланысты салалар кіреді, олар ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығы.

· *екіншілік секторге* - өңдеу өнеркәсібі салаларынан тұрады;

· *үшіншілік сектор* қызмет салалары жатады: көлік, байланыс, коммуналды шаруашылық, құрылы, сауда, қаржы, білім, денсаулық, мемлекет аппарат, қорғаныс және т.б.

Маңызды макроэкономикалық көрсеткіштер арқылы есептелінеді:

Ұлттық шоттар жүйесі /ҰШЖ/ - бір жағында ресусратрдың көзі, екігші жағында олардың пайдаланылуы көрініс алған арнайы таблицалар мен баланстар. Бұл есеп жүйесі нарықтық экономикасы бар елдерге тән есеп жүйесі, анық мақсаты- ұлттық өнімнің өндірісі, бөлінуі жіне тұтынулуы туралы сандық ақпарат беру.