Внеморальная мораль сверхчеловека.
У Ницше можно найти достаточно много высказываний, способных склонить к выводу, что он не проводит различия между стадной моралью и моралью вообще.. В случае Ницше исключительно важны контекстуальность, общий пафос мысли. В частности, для понимания критики Ф. Ницше морали существенно важное значение имеют следующие два момента. Во–первых, Ницше критикует мораль всегда с моральной точки зрения. Основной и постоянный аргумент, на котором держится моральный нигилизм Ницше, состоит в том, что мораль умаляет, унижает человека. Более того, он даже апеллирует к понятиям сострадания, любви к человеку. Он отрицает сострадание христиан и социалистов, так как оно является состраданием тех, кто сам страдает, и поэтому не имеет никакой цены, отрицает его во имя более высокого, подлинного и действительно ценного сострадания сильных и властных натур. Ницше отвергает мораль, направленную на стадную полезность, благо общины, потому что в рамках такой морали не может существовать мораль любви к ближнему. Он выступает против размягчающего, безвольного этического образа человека, потому что «вместе со страхом перед человеком, мы утратили и любовь к нему, уважение к нему, надежду на него, даже волю к нему». Во – вторых, эта критика осуществляется в рамках концептуально осмысленного взгляда на историческое развитие морали. Мораль за весь период существования человечества, считает Ницше, прошла три больших этапа. На первом – ценность поступка связывалась исключительно с его последствиями. На втором этапе поступок стали оценивать по его причинам, т. е. по намерениям. В настоящее время начинается третий этап, когда обнаруживается, что намеренность поступков составляет в них лишь «поверхность и оболочку». Если второй этап считать моральным в собственном смысле слова, то первый будет доморальным, а третий – внеморальным. Выделение этих этапов, их содержательная характеристика и обозначение – огромная заслуга и открытие Ницше, нуждающееся в специальном исследовании. В данном случае следует подчеркнуть только тот момент, что ницшеанская критика морали является сугубо исторической и направлена на преодоление её определённой формы и этапа. Он сам достаточно точно обозначает характер решаемой им задачи: «Преодоление морали, в известном смысле даже самопреодоление морали». Основная особенность человеческого (сверхчеловеческого) типа людей знатной породы, воплощающих новую (внеморальную) мораль, состоит в том, что они чувствуют себя «не функцией», а «смыслом», «чувствуют себя мерилом ценностей». Они самодостаточны в царском величии, проистекающем из готовности и способности к великой ответственности. При всём радикально – негативном отношении к морали Ницше не ставит под сомнение её основополагающую и незаменимую роль в деле возвышения форм общественной жизни и самого человека. Он настаивает только на том, что такое возвышение достигается именно через сверхчеловеческую позицию. Он и называет её внеморальной по той единственной причине, что она более моральна, чем мораль в традиционно – христианско – социалистическо – гуманистическом смысле слова. «Знатный человек помогает несчастному, но не или почти не из сострадания, а больше из побуждения, вызываемого избытком мощи». Внеморальная мораль Ницше вполне является моралью с точки зрения её роли, места, функций в жизни человека. Её даже в большей мере можно считать моралью, чем рабскую мораль сострадания и любви к ближнему. Она отличается от последней помимо уже упоминавшихся содержательных различий, по крайней мере, ещё двумя важными функциональными особенностями: а) она органична человеку. Отвергая надуманную метафизику свободной воли, Ницше подчёркивает, что на самом деле речь идёт о сильной и слабой воле и определяет мораль как «учение об отношениях власти, при которых возникает феномен «жизнь»». При таком понимании мораль выступает не как надстройка, вторичное или третичное духовное образование в человеке, а как органичное свойство – мера воли к власти. Добродетельность знатного человека является прямым выражением и продолжением его силы. Он добродетелен не из-за абстрактных норм и самопринуждения (хотя известный аскетизм, готовность к самоотречению ему свойственны), а самым естественным образом, в силу своей натуры, положения, условий жизни. Добродетель – это его защита, его потребность, способ его жизни. Рабская натура тоже выражает свою волю, но так как эта воля слабая, то она не может найти удовлетворение в поступке и трансформируется в воображаемую месть, принимает превращённую форму морализации. Сильным натурам нет нужды прятаться, уходить в область внутренних переживаний и моральных фантазий, они могут условия своего существования прямо осознать как долженствование; б) преодолевает беспросветность противоборства добра и зла. Сверхчеловек находится по ту сторону добра и зла. В историческом плане понятия добра и зла являются результатом восстания рабов в морали. Так как рабы не могли реально преодолеть своё невыносимое для человека рабское состояние, то они решили выдать поражение за победу и изобразили своих рабов в качестве персонификации зла. Понятие зла оказывается первичным и как его антипод возникает понятие доброго. Первичность зла и вытекающая отсюда зависть, тайная мстительность, которые трансформируются в иллюзию добра, ассоциируемого со всем слабым и немощным, хитрый ум и разрушительная мощь зла, которым противостоят нищета духа и бездеятельность добра, настолько специфичны для рабской морали, что её преодоление равнозначно прорыву по ту сторону добра и зла. Исторически прорыв противоположности добра и зла связан с сверхчеловеческой моралью господ. Некогда хозяева господствовали в жизни. У них была своя мораль, свои понятия и представления о добре и зле. Но со временем их одолели рабы, но победили они не силой, а числом. Добром стало признаваться то, что в большей мере соответствует их интересам; мягкосердечие, любовь к ближнему, покорность, самоотречение, доброта – все эти и им подобные качества были возвышены до уровня добродетели. В эпоху после восстания рабов господствующей стала и продолжает оставаться рабская мораль. Собственная моральная позиция Ницше, позиция хозяина, почти прямо противоположна господствующей в обществе морали. Её краеугольными камнями служат: во-первых, ценность жизни в её биологическом смысле – только жизнь имеет абсолютную ценность и порождает всё, что имеет ценность; во-вторых, свобода сильного – свобода принадлежит только тому, кто имеет достаточно силы, чтобы завоевать и отстоять её; в-третьих, неравенство – люди не равны, они лишь лучше или хуже, в зависимости от того, сколько жизненной силы заключено в каждом из них. Естественно, этим устоям соответствуют и принципы морали. Справедливость в том виде, как её понимает господствующая мораль, есть ложь. Истинная справедливость, считает Ницше, основана отнюдь не на равенстве – каждый имеет столько, сколько заслуживает, а заслуги его измеряются количеством жизни. Равенство – это признак упадка. Ложным является и принцип полезности – назначение жизни состоит не в преувеличении добра. Сама жизнь есть высшее и величайшее добро, и только это имеет значение.
Көптеген ерекшеліктерімен қатар, мораль басқа қоғамдық сана формаларымен тығыз байланыста дамиды. Әсіресе діннің адамгершілік құлықты қалыптастырудағы рөлі орасан зор. Діни сезімдер адамдардың басын біріктіруде маңызды орынға ие. Ғибадаттардың көпшілігінің жамиғатпен жасалуы дінде қоғамға қаншалықты мән берілетіндігін көрсетеді. Құлшылық сәті — адамдардың біріне-бірі ең жақындасатын кезі. Сондықтан діни рәсімдер қоғам мүшелерінің бірлігін нығайтады, олардың етене араласуына септігін тигізеді. Сонымен қатар жалпы дүниежүзілік діндердің қай-қайсысы болсын, адам қоғамындағы бейбітшілік, келісім, жарастықты нығайтуға күш салады. Діннің моральды қалыптастырудағы орнының маңыздылығын сол діндердегі адамгершіліктің, түрткі бола білгендігінен көреміз.
Ислам діні де христиан діні сияқты ұлтшылдықты, нәсілшілдікті жақтамайды. Құдай алдында, адам алдында таза, адал, мейірімді адам ғана басқалардан жоғары тұрады. Өзінің түбірлес діні — христиандық сенім сияқты ислам да бейбітшілік, татулық, тыныштық діні. Ол кешірімділік пен хош көрушілікті уағыздайды. Исламның этикалық тұрғыдан қарастырғандағы өзгешелігі — оның адамгершілік құлықты басқа әлеуметтік қатынастарды реттеуші, қоғамдық сананың түрлерінен (діни рәсімнен, әдет-ғұрыптан, құкықтан) бөліп-жармай, бірлікте қарастыруы. Адамгершілік құлық нормалары Құранда жүйеленбеген. Онда жасауға болмайтын, яғни "харам" болып саналатын нәрселер бар; жасалуға тиісті нәрселер жиынтығы — "халал" бар; адам өмірінің белгілі бір сфераларын (неке, мұрагерлік, т.б.) реттеуші нормалар, нақты ахлактық ұғымдар (әділдік, мейірімділік, ұят, жомарттық және т.б.) келтірілген. Құранда адамды дел-сал етуші, миын улаушы апиындық. өсімдіктерді пайдалануға, арақ-шарапқа тыйым салынған. Ішімдік індетіне діни бұғау салудың бұқаралық, тыныштық үшін де, отбасы тыныштығы үшін де қажеттілігі айдан анық. Тағамдардың ішінде Құран қан, жемтік, шошқа етін және Алла тағаланың аты аталмай бауыздалған малды жеуге тыйым салады. Әрбір адамның жеке бас тазалығына исламда көп көңіл бөлінеді — бес уақыт намазда дәрет алудан бастап, тұрған үй-ішінің тазалығына, тіпті киетін киімнің матасына дейін нақтылап көрсетілген. Киім киюде болсын, үйді безендіруде болсын шектен шығып, асқан байлығына масаттануды ислам хош көрмейді. Әйел баласының тәнін ашып, жалаңаштайтын жеңіл-желпі, жұқа матадан тігілген киімдер киюін де Құран қаламайды. Құдайдың өзін тұрмақ, оның құдіретімен жаратылған пендесін, мақұлығын болсын ешкімнің бейнелеуге құқығы жоқ. Сондықтан да мұсылман өзінің үйін қаншалықты гүлмен, ою-өрнекпен безендіруге ерікті болса, соншалықты адам бейнесіндегі мүсіндермен, жалаңаш денелі суреттермен безендіре алмайды. Ер мен әйел қатынастарында, жалпы адамның тәні мен нәпсі мәселесіне келгенде, Құран біржақты тақуалықты, өмірдің қызықтарынан безінуді жақтамайды. Соның куәсі ретінде исламда христиан дініндегі сияқты дін қызметіндегі адамдардың (монахтардың) тақуалыққа түсуіне, яғни әйел бала қызығын көрмеуіне жол берілмейді. Жалпы, ислам діні өзінің жолын қуушыларға асқан қиын талаптар қоймайды. Ислам дінінің өзі нақты өмірге икемделген дін. Ислам діні — бейбітшілік діні, әділет діні, тазалық діні болғандықтан, тек ізгі әдеттерді марапаттайды.[1] Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) былай деген екен: «Тәңірім маған тоғыз өсиет айтып қалдырды, мен соларды сендерге жеткіземін. Ол былай деді: 1. Өзіңе де, өзгелерге де адал бол; 2. Ренжісең де, қуансаң да әділ бол; 3. Бай болсаң да, кедей болсаң да сабырлы қалпыңнан айныма; 4. Сені кеудеден итергісі келгендермен де достық қарым-қатынасыңды үзбе; 5. Саған шығын келтіргендерге сен пайда жаса; 6. Саған зиян жасағандарды кешіре біл; 7. Үнсіз тұрсаң да санаң ойға толы болсын; 8. Әр сөзің Аллаһ тағаланы еске түсірсін; 9. Таным-түйсік мүмкіндігі оқу үшін беріледі». Міне, бұл Аллаһ тағаланың пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.ғ.с.) берген маңызды кеңестерінің бірқатары. Ол өмір бойына осы кеңестерді орындаумен болған. Ол осынау ізгі қасиеттерді жасап қана қоймай, оларды өзінің кейінгі үмметіне өсиет қылып қалдырған. Бұл айтылғандар ислам этикасының негізін құрайды. Ислам этикасы – жай ғана этика емес. Оны Жаратқан иеміз түсірген және Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оны бізге жеткізген. Жоғарыда айтылған этикалық қағидалар айрықша жігерді, дайындықты және өз-өзіңді құрбан етуді талап етеді. Бұл қағидаларды жетекшілікке ала отырып ғұмыр кешу оңай нәрсе емес, алайда ол адам баласы үшін аса ұлы құнды қасиеттер, әрі мәңгілік бақытқа жетудің кілті болып табылады. Біздің тағдырымызға жазылған сынақ – осындай. Мұсылман баласы күнделікті өмі-рінде осы қағидаларды берік ұстануы шарт. Жұмақтың табалдырығын аттаймын дейтіндер үшін бұл қағидаларды айналып өтер бөтен жол жоқ. Өмірің қуанышты, әрі бақытты өтіп жатқан шақта емес, әсіресе, қиын жағдайларда көп пенде тура жолдан тайқып жататыны жасырын емес. Дегенмен, адам басына қандай күн туса да, аталмыш қағидаларды естен шығармай, кейінгі жас ұрпақты да осыған баулып, әр мұсылман соңында жарқын үлгі қалдыруға тиіс. Жоғарыда баяндалып өткен ислам этикалары, яғни Аллаһ тағала өсиеттері әр жұмыр бастының санасына жетуі үшін, оларды тереңірек ашып түсіндіруді жөн деп таптық. 1. Адалдық. Бұл – ислам этикасының бірінші қағидасы, бұл адамның жүрегі мен ойларының (ниеті) тазалығын, шыншылдық пен туралықты білдіреді. Адам жалғыз өзі отырса да, көпшілік арасында болса да, оның ой-санасы таза, адал болуға тиіс. Дүниеде қараниет адамдар көп-ақ. Олар екіжүзді ғұмыр кешеді. Бұл жандар біреулерге өздерін адал секілді етіп көрсетуі мүмкін, ал жалғыз қалғанда құлқыны өзгеріп шыға келеді. Адалдықтың көзі – Құдайдан қорқу. Құдайдан қорықпаған адамнан бәрін күтуге болады. 2. Әділдік. Әрқашан досыңа да, қасыңа да, бейбіт күндерде де, қиыншылықтарда да тек әділдік көрсеткен жөн. Бар жағдайың жасалып, ешқандай жаманшылық көрмей жүрген кезіңде әділдік жайында айту оп-оңай-ақ, ал басыңа күн туғанда сен әділ қалпыңда қала аласың ба, міне, сынақ дегеніміз – осы. Тіпті, сені біреу жек көретін және саған деген осы көзқарасынан ешқашан таймайтын адамның өзіне сен әділдік таныта білсең – онда сен Құдайды сүйген құлысың. Әділдік тек сөзбен емес, іспен де дәлелденуі шарт. 3. Сабырлық. Бұл қандай жағдайда да байсалды, ұстамды, төзімді болу деген сөз. Өмір болған соң, адамға әртүрлі қиыншылықтар жолықпай тұрмайды, міне, осы кездері ең бірінші сабырлық керек. Адамдар көбіне қиын жағдайларда қиналып, өмірден түңіледі, ашуға басады. Әсіресе, дәулетті жандар сабырлық қасиетін алдымен жоғалтады. Сабырлы болу – әркім үшін де, әр кезде де пайдалы қасиет. Қазақ «Сабыр түбі – сары алтын» деп бекер айтпаған. 4. Кез келген мұсылманмен қарым-қатынасты үзбеу (Бұл, бірінші кезекте, туысқандық қарым-қатынасқа қатысты). Бұл, бірінші кезекте, отбасылық байланыс. Бір жанұяның барлық мүшесі арасында жақсы қарым-қатынас ешқашан да үзілмеуге тиіс, бірі қиналса, екіншісі оған қолұшын созуға даяр тұруы керек. Бұл да адамға берілген бір сынақ. Тек өзіңе ұнайтын немесе пайдасы тиетін ғана емес, тіпті ұнамайтын әрі ешқашан ешқандай пайда әпермейтін бауырыңа да жәрдем берген абзал. Отбасының бар мүшесіне олар сені жақсы көрген кезде де, тіпті олар сені жақтырмаған кезде де тек ақкөңіл пейіліңді таныт. Қазақтың «Ағайынның азары болса да, безері жоқ» деген мақалы осыдан келіп шықса керек. 5. Жомарттық. Хақ сенімдегі жандар әрқашан жомарт келеді. Олар қай кезде де, кімге де болсын қолындағысын беруге даяр тұрады. Адамдарға қиын шақта қолұшын беру – үлкен сауап. Алайда, үлкен адамгершілік қасиеттерге ие жандар өзіне ештеңе таттыр-майтын адамдарға да, тіпті өзіне шығын келтіретіндерге де қолындағысын беруге асығады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Сараңдар жұмаққа кірмейді»,– деген. 6. Кешіре білу. Өзіңе жамандық жасаған адамды кешіру оңай емес. Дегенмен, Ислам діні адамдарды кез келген уақытта кешірімді болуға шақырады. Ең жаны сұлу адамдар тіпті өзін ренжіткен кісіден өш алатын, сазайын беретін мүмкіндігі болып тұрғанда оны кешіреді. Бұл тұрғыда бізге пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өнегелі істері мысал бола алады. Ол әрқашан өзінің жауларын да, баласын өлтірген адамды да кешірген. Кешірім – ең көрікті мінез. 7. Ой-толғау. Көп ойланып, тек қажет кезде ғана сөйлей білу – тамаша қасиеттердің бірі. Алайда, адам үнсіз тұрған шақта оның санасы игілікті ойларға толы болғаны жөн. 8. Зікір, яғни сөйлеген сөзімізде Аллаһты еске алу. Біздің тіліміз – Аллаһ тағала берген ұлы сый. Біздің басқа жан-жануарлардан ерекше жеріміз де осы – тіл. Тілімізді біз Аллаһты мадақтауға, Оған алғыс жаудыруға пайдалануымыз шарт, біз аузымызды ашқан сайын Аллаһты еске тұтуымыз керек. Өтірік, балағат, өсек, жаман сөздер секілді тілмен айтылатын көптеген күнәлар біздің Аллаһты ұмытуымыздан пайда болады. 9. Оқу, білім және сабақ. Біздің көзіміз бен санамыз өмірдегі әртүрлі заттарды білу және қоршаған ортамыздан сабақ алуымыз үшін қашанда ашық болуы керек. Әр мұсылман ойшыл болуға міндетті. Құран Кәрімнің бірінші аяты «Оқы!» деп түскенін ұмытпайық!
10. Ежелгі Қытай философиясы әлеуметтік, этикалық және саяси бағыттылықта дамыды. Ежелгі «И-цзинь» түпнұсқасында дүние бес элементтен: жер, су, от, ағаш, металлдан Конфуцизмде моральдық-этикалық принциптер. Конфуцизмді діннен гөрі, моральдық-этикалық, философиялық хикметтерге толы жол дегенге саяды. Конфуцизмнің моральдық жүйесі жалпы қоғам мен ұлт игілігіне арналды. Мақсаты – ұлттың саяси санасын оятып, әрі тәрбиелеп, мәңгілік бақытқа жеткізу болды. Конфуцийдің діни әрекеттері Қытайдың көне діни ой-пікірлерін, дүниетанымдарын қалпына келтірумен басталды. Қаншама дау тудыратындығына қарамастан, ол «о дүниенің» бар екенін жоққа шығармады. Ол істелген күнәлардың жазасыз қалмайтынын, ондай күнәлардың есесі о дүниеге қарағанда бұл дүниеде-ақ қайтатынын, жамандық істеген адамның өз қателігін мойындап, кешірім өтіну керектігін баса айтты. Дұға мен құлшылық – ол міндет, борышың. Бірақ үнемі жасалуға тиісті емес. Бұл діни тұрғыдан алғанда ораза тұтып, күнәдан арылғаннан кейін шалынған құрбандықтан тұрады. Конфуций моральдық-этикасының негізгі принциптері «Үлкен деректе» өзіңді, үй-ішіңді, ұлтыңды басқару, бейбітшілікті сақтаудың жолын табу деп тізбектеліп келе береді. Конфуций «Сұхбаттар» кітабында дүниеде бес нәрсені бес нәрсемен жүзеге асыру қабілеттілігін – «кемелді адамгершілік қасиеттері» деп түсіндіреді. Бұл адамгершілік қасиеттер: байсалдылық, жомарттық, ақ пейілділік, туралық және инабаттылық. Осыларды былайша тарқатып түсіндіре кетеді: «байсалды болсаң, құрмет атаулыға ие боласың. Жомарт болсаң, қалағаныңа қол жеткізесің. Ақпейілді шыншыл болсаң, халқың саған сенім артады. Турашыл болсаң, көптеген жетістікке жетесің. Инабатты болсаң, өзгелерді өзіңе қызмет еттіре аласың». Ол абыройы биік адамды «қиналғандарға қол ұшын беретін, байлардың дүниесін арттырмайтын адам» деп түсіндіреді. –Жоғары дәрежелі адам мен төменшікті адамның арасындағы айырмашылық мынада, – деп түсіндіреді: – Ұлы мәртебелі адам ізгілікті, адамгершілікті іздейді, ал рухы төмен адам өз рахатын ойлайды. Мәртебесі жоғары адам заңға бағынып іс атқарса, төменшікті адам өз пайдасын күйіттеп кетеді. Ұлық адам тек туралықты ойласа, рухы төмен адам тек пайданы ойлап тұрады». Конфуцийдің пайымдауынша, адам сыртқы сұлулықтан гөрі ізгілікке, адамгершілікке баулитын моральдық-этикалық приниптерге көңіл бөлсе, жанұясына қызмет етуде күш-жігерін аямаса, қожайындарына өмір бойы бас исе, достарымен арасындағы қарым-қатынастары шынайы болса, егер жұрт оны «түк білмейтін надан» деп есептесе де, ол өте данышпан, білгір адам болып қала береді. Конфуцизмде жақсылық, турашылдық, әдептілік, ақылдылық және сенімділік – бес негізгі адамгершілік қасиет болып табылады. Бұл бойынша табысқа, жетістікке жету шарт емес. Өйткені Конфуций: «Табыс, жетістік әрдайым адамгершіліктің бар екендігіне дәлел бола алмайды Даналық пен адамгершілік дегеніміз – табысқа жетсең де, жетпесең де, ештеңеге қарамастан, жақсы, ізгі амалдарды қатаң жалғастыру», – дейді. Конфуцийдің адамды өзіне төрт нәрсе арқылы иландырады: 1. Мәдениет. 2. Ел басқару. Жұмыс атқару. 3. Жоғары дәрежелі адамдардың алдында өзін дұрыс ұстау. 4. Сөзінде тұру
Конфуцизмде бес негізгі адамдық қарым-қатынас бар: 1. Бастық пен қызметкер арасындағы. 2. Әке-шеше мен бала арасындағы. 3. Ері мен әйелі арасындағы. 4. Бауырластар арасындағы. 5. Достар мен құрдастар арасындағы қарым-қатынас пен ізгі-құрмет. Осы негізгі бес тұғырда адам өмірі қарым-қатынастарының барлығы қамтылды. Адамзат бейбіт өмір сүруі үшін өмірдің әр кезеңінде орта жолды ұстануға, шектен шығып кетпеуге, жақсылыққа – жақсылық, жамандыққа – әділеттілігін танытуы тиіс. Конфуций ысырапшылдыққа қарсы, ол үнемшілдікті дәріптейді. Көзге түсу үшін жасалған әрекеттерді құптамайды, қайырымдылықты және әділеттілікті ең маңызды екі ерекше қасиет деп біледі. Мемлекетті басқаруда Конфуцийдің моральдық-этикалық идеясын қолдануға әбден болады. Оның пайымдауынша, мемлекетті ізгілікпен басқарған адам Темірқазыққа ұқсайды. Мемлекетті басқару – халқын болашағы жарқын жолға жетелеу деген сөз. Егер халқы туралықпен, әділеттілікпен басқарылып жатса, онда кім-кімнің де қателікке ұрынып, қарсы шығуға батылы бармас еді. Отанына қызмет етуден бас тартқан адамды ақылды деп әсте айтуға болмайды. Бір елді басқаруға шақырыла қалсаңыз, істі ең әуелі неден бастар едіңіз? – деген сұраққа, Конфуций былай деп жауап берген болатын: «Әуелі тілді түзетер едім. Тіл түзелмесе, айтылған сөздер ойды дұрыс жеткізе алмайды. Ал егер ой дұрыс жеткізілмесе, атқарылуға тиісті істер оң нәтиже бермейді. Істер жөнді атқарылмаса, этика мен мәдениет тоқырай бастайды. Этика мен мәдениет тоқырауға ұшыраса, әділетсіздік үстемдік құрады. Ал егер әділет тура жолынан тайса, халық күш-қайратынан айырылып, әлсіздікке бет алады, ессіздікке ұрынады, халық не істерін және қайда бет алып бара жатқанын білмей дал болады. Міне сол себепті адам айтатын сөзін тура сөйлеуге тиіс. Сондықтан да ешбір нәрсе тілден артық маңызды бола алмайды». Конфуцийдің пікірінше, үкіметті дұрыс басқару үшін ел билеген тұлға бес ұлы қасиетке аса мән беріп, төрт жаман қасиеттерден аулақ болуы керек. Бес ұлы қасиет: 1. Асыра сілтеп жұмсаудан іргеңді аулақ салып, пайдалы болу. 2. Ашкөздікке салынбай, керектісін алу. 3. Такаппарлыққа белшесінен батпай-ақ, абыройға, құрметке ие болу. 4. Халқына масқаралықққа ұшырамайтындай қызметтер беру. 5. Қорқақтыққа салынбай-ақ ұлы болу
Төрт жаман қасиет: 1. Халқына түк үйретпей тұрып, өлімге үкім шығару. Мұны «зұлымдық» деп атайды. 2. Халқына бейхабар күйде күтпеген жерден жұмыс тапсыру. Мұны «зорлық, қысым» дейді. 3. Жедел орындалуы тиіс емес бұйрықтар шығарып, кейіннен мұның дереу орындалуын талап ету. Мұны «қатігездік, мейірімсіздік» дейді. 4. Жалпылама адамдарға бір іс тапсырғанда немесе оларға сыйлық тағайындағанда сараңдық таныту. Мұны «орынсыз әрекет» деп атайды. Конфуцизмде әке-шеше сүйіспеншілігі: Балаға деген сүйіспеншілік маңызды орын алады. Бұл адамның жақындарына, туыстарына деген қарыздарлығынан бастау алады. Қоғамда үйлесімділік көзделеді. Үйлесімділіктің басты ұйытқысы – жанұя. Жанұяда әке-шеше сүйіспеншілігі – адамгершіліктің басты шыңы болып табылады. Конфуцизмде моральдық-этикалық жағы – өзгесіне қарағанда басымдау келеді. Бұл жүйе басшылар үшін – ел басқару өнеріне, тектілер үшін – саяси моральдық-этикаға, халық үшін – салт-дәстүрге байланысты.
Этика даосизма Основателем даосизма считают полулегендарного мудреца Лао-цзы (Ли Эр, Ли баян), живший в VI-V века до н.э (а возможно, и раньше) Главный трактат философии даосизма \"Путь добродетели\" (\"Дао де-цз бензин \") приписывают то же Лао-цзы, то его последователям, которые придерживались основных положений своего учителях положень свого вчителя. Даосизм (кит - школа дао) - философское учение Древнего Китая о всеобщем и невидимый закон всего существующего-дао, которому подчиняются природа, общество, поведение и мышление индивидов даосисты призвали следовать природе, жить естественной жизнью Они толковали дао как \"главное во всех вещах\", \"корень\", \"мать земли и неба\", \"первоначало мира\", \"творец всего сущего\", которое существует в состав дних взаимосвязи и взаимозависимости: человек зависит от земли, земля -??от неба (космоса), небо - от дао, а дао - от себід неба (космосу), небо — від дао, а дао — від себе. Человека и мир это учение трактует как закономерное порождение дао, часть природы, назначением которой является соблюдение добродетелей (где), т.е. жить с природой Напротив, любое искусственное вмешательство, попытки изменений нити естественный порядок бытия губительны для людей, является источником зла Кроме того, даосизм утверждает, что в уходе от законов природы должны правители, а не народ, поскольку инициатива покорения других стран идет именно от них Тот, кто руководствуется дао, никогда не пидпорюватиме другие страны, потому что это может обернуться против него Ведь там, где побывали войска, ничего не растет Поэтому после больших войн наступают голодные и рок роки. Основной нравственный принцип даосизма - у вэй (не-деяния): человек, который познал дао, - бездействует; кто служит дао, то подавляет свои желания, становясь бездействующим Даосизм возвеличивал аскетизм и недеяние я, которое является одновременно самым деянием, поскольку благодаря ему можно достичь вершин познания Однако пропаганда Лаосской философией квиетизма (лат quietus - спокойный) имеет и рациональное начало, поскольку и своевольная деятельность людей, игнорирование объективных законов развития природы и общества часто порождают зло, к которым относятся и эксперименты с обществом (революции), и \"преобразования\" (точнее е \"искажение\") человеком природы тощ;) людиною природи тощо. Итак, основные положения этики даосизма провозглашают необходимость соблюдения определенного природой пути, соблюдение принципа недеяния Счастье народа заключается в возвращении к равенству и родоплеменных от дносин, а счастье мудреца - в умеренности, простоте, близости к природе Поэтому в настоящий человеку главным является не \"благородство\" (социальный статус), а естественность добродетелейоброчесності. \
|
