сынып. Литосфера

 

Концепция ноосферы по Вернадскому.

 

человечество стало единым целым; ход мировой Концепция ноосферы В.И. Вернадского, появившаяся еще в 20–40-е годы XX века, является одной из наиболее обсуждаемых в наши дни, и это не случайно. Ведь она предлагает стратегию выживания современной цивилизации, основанную на идее коэволюции природы и общества, что особенно актуально в условиях глобального кризиса человеческой культуры, отчетливо фиксирующегося уже с 1970-х годов.

Специальные исследования глобальных проблем, проведенные западными учеными, показывают, что их решение может быть осуществлено только трансформацией самого человека и его культуры. Только это позволит воссоздать гармонию человека и непрерывно изменяющегося мира.

Об этом же почти на полвека раньше говорил и В.И. Вернадский, отмечая кардинальные изменения, происходящие как в природе, так и в культуре. Для него уже в 1930-е годы стало очевидным, что биосфера под влиянием разумной человеческой деятельности переходит в качественно новое состояние. Это новое состояние биосферы, преобразованной человеческой мыслью и трудом, Вернадский назвал ноосферой. Развивая свои представления и идеи, Вернадский выделил необходимые предпосылки для создания ноосферы — всего шесть. Из них некоторые уже существуют, но часть проблем еще только предстоит решить.

Из выделенных Вернадским предпосылок ноосферы хотелось бы специально остановиться на преобразовании средств связи и обмена информацией. Именно в этой области человечество добилось наиболее впечатляющих успехов, и уже хорошо видны последствия этих изменений для культуры и общества. Произошло это благодаря появлению радио, телевидения, но прежде всего — компьютера и сети Интернет, соединяющих в себе все виды информационных потоков. Появившиеся совсем недавно, они уже прочно вошли в нашу жизнь и кардинально изменили ее.

Все более важным становится то единое пространство, которое сформировано «мировой паутиной» — сетью Интернет. Именно так появилась новая виртуальная реальность, во многом дублирующая и обслуживающая реальный мир. Интернет сегодня — это огромное хранилище информации, место работы и досуга и, конечно, пространство общения и коммуникации множества людей. Это и дает основания говорить о появлении нового, «сетевого общества», как его уже назвали на Западе (Кастельс М. Размышления об Интернете, бизнесе и обществе. Екатеринбург, 2004).

В этом «сетевом обществе» ведущую роль играет доступ к информации широких масс, возможность ее интерпретации, а также коммуникация, формирующая принципиально новые социальные группы, пространственно (географически) не ограниченные, абсолютно добровольные, с преобладающими горизонтальными связями и все возрастающим влиянием на социальные процессы. Таким образом, происходит воздействие информационных технологий на социальную организацию. Также идет непосредственное воздействие этих технологий на сознание человека, что происходит за счет значительного расширения его когнитивных и коммуникативных возможностей. При этом меняются системы ценностей, что отражается в теориях постмодерна, реальность которого включила в себя черты экранного, информационного и постиндустриального обществ.

Современные средства коммуникации сопрягаются с такими понятиями постмодернизма и постструктурализма, как ризома, цитатность, децентрированность, безграничность, деперсонализация, интертекстуальность. Плюрализм новых технологий позволяет рассматривать их как важную часть современной постиндустриальной культуры. Будучи «экранной культурой», основанной на компьютерно-космических технологиях обработки и передачи информации, она интернациональна по своей природе и легко пересекает национально-государственные границы. Компактность новых систем хранения информации и возможность ее надежного и быстрого переноса на любые расстояния становятся практической основой для децентрализации культурного пространства, а также для процессов глобализации. И, наконец, современные информационно-коммуникационные технологии становятся все более эффективным средством реализации как индивидуального творческого потенциала, так и продуктивного коллективного сотрудничества в целях решения общих проблем. С приходом Интернета подрываются основы монологического начала в культуре, что означает закат культур «закрытых», несущих в себе потенциал всевозможных конфликтов на межэтнической, конфессиональной, национальной или партийной почве, и рождение культуры глобального диалога.

· истории охватил весь земной шар, включив в единый процесс различные культурные области, некогда развивавшиеся изолированно;

· преобразование средств связи и обмена сделало регулярным и систематическим обмен веществом, энергией и информацией между различными элементами ноосферы;

· овладение новыми источниками энергии предоставило человеку возможность коренного преобразования окружающей среды;

· возрастает качество жизни значительного числа людей, трудом и разумом которых создается ноосфера;

· вполне осознанно равенство всех людей и важность исключения войн из жизни общества.

 

Взаимодействие общества и природы существенно менялось на разных этапах развития цивилизации. Но человек всегда был и остается составной частью Природы. Однако противоречия между Разумом и Природой неизбежны. Человек ответственен за отыскание путей решения назревших проблем, способных привести человечество к катастрофе. Вмешательство в естественный ход природных процессов должно гарантировать человеку его будущее. Необходим конструктивный порядок во взаимоотношениях природы и общества, обеспечивающий коэволюцию человека и биосферы. Так родилось учение о ноосфере, разработанное В.И.Вернадским в начале XX в.

Ноосфера – это такое состояние биосферы, когда ее развитие проходит целенаправленно, когда Разум имеет возможность направлять развитие биосферы в интересах человека, его будущего. Биосфера может существовать без человека, человек без биосферы не сможет. Поэтому обеспечение коэволюции биосферы и общества потребуют от человечества известной регламентации в своих действиях.

Количественный рост и качественное развитие подчиняются различным законам. Есть пределы роста, но нет пределов развития. Земля развивается по времени без увеличения размеров, наша экономика – подстистема конечной и нерастущей Земли – должна адаптироваться к этой модели развития.

Всемирной конференцией ООН по окружающей среде и развитию (Рио-де-Жанейро, 1992) разработана концепция устойчивого развития:

1. признание того, что в центре внимания находятся люди, которые должны иметь право на здоровую и плодотворную жизнь в гармонии с природой;

2. охрана окружающей среды должна стать неотъемлемой компонентой процесса развития и не может рассматриваться в отрыве от него;

3. удовлетворение потребностей в развитии и сохранении окружающей среды должно распространяться не только на нынешнее, но и на будущее поколение;

4. уменьшение разрыва в уровне жизни между странами, искоренение бедности и нищеты;

5. для достижения устойчивого развития государства должны исключить или уменьшить не способствующие этому развитию модели производства и потребления.

 

сынып. Литосфера

Жер бедері, рельеф (франц. relіef, лат. relero — көтеремін деген сөзінен шыққан) — жер бетіндегі құрлықтардың, мұхиттар мен теңіздер түбінің тілімденген пішіндерінің жиынтығы. Жер бедері тау, жазық, ойпат, таулы үстірт, төбе, қырқа, аңғар, жыра, т.б. болып келеді. Жер бедері эндогендік (ішкі) және экзогендік (сыртқы) күштердің ұзақ уақыт бойы әсер етуі нәтижесінде пайда болады. Әрбір аймақтың бедері оның геологиялық құрылысына, ішкі және сыртқы процестердің біреуінің басым болуына байланысты. Жер бетінің бұдырлылығы әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан мөлшеріне (масштабына) қарай Жер бедерін планеталық пішінді (құрлықтар, мұхит табаны) мегапішінді (тау жүйелері, аумақты жазық жерлер, мұхит ойпаттары), макропішінді (жоталар, тауаралық аңғарлар), мезопішіндер (төбелер, аңғарлар, сай-жыралар), микропішіндер (шұқанақтар, дала бидайықтары) және нанопішіндер (түбіршіктер, төбешіктер) деп бөледі. Осы заманғы Жер бедері шамамен бұдан 150 млн. жыл бұрын қалыптасқан. Қазіргі кезде бүкіл құрлықтардың 55%-і таулы және 45%-і жазық өлкелер. Жер бедерін геоморфология ғылымы зерттейді.

Таулар – жер бетінің жазықтардан оқшау көтеріліп жатқан қатпарлы және қатпарлы-жақпарлы құрылымды бөлігі. Ұзындығы жүздеген, мыңдаған км-ге дейін созылады. Негізінен түзу сызықты (Үлкен Кавказ, Пиреней) немесе доға тәрізді (Альпі, Карпат) көтерілімдер болып келеді.Таулар алып жатқан көлеміне, құрылымына, жасына қарай: тау жотасы, тау жүйесі, тау массиві, таулы қырат, таулы үстірт, тау сілемі болып бөлінеді. Аралықтарындағы аласа көтерілімдер, оларды бөліп тұратын ойпауыттардың (тауаралық ойпаңдар, тау аңғарлары, т.б.) бір-бірімен үйлесуінен тілімделеді. Таулар жерсілкінулер мен жанартау атқылауынан жиі көтеріліп, әдетте тектоник. аймақтарда қалыптасады. Таулар бедерінің негізгі элементтері – шыңы, басы, жоны, беткейі, етегі, өзен аңғарлары.

Таулы аумақтың негізгі геогр. заңдылығы – ландшафтың биіктік белдеулілігі (биіктік белдемділік) анық көрінеді. Тауларды биіктігіне қарай аласа (1000 м-ге дейін), орташа (1000 – 3000 м), биік таулар (3000 м) деп бөледі. Дүние жүзіндегі ең биік тау – Гималайдағы Джомолунгма (Эверест) (8848 м), Қазақстандағы ең биік тау – Хантәңірі (6995 м). Пайда болуына қарай тектоник Таулар – қатпарлы немесе қатпарлы-жақпарлы құрылымды, бірнеше км-ге көтерілуімен және жер бедерінің қарқынды қалыптасуы мен терең тілімделуімен ерекшелінеді;

эрозиялық Таулар – неотектоникалық көтерілімдерге ұшыраған, өзен аңғарларымен және уақытша ағын сулармен тілімделген, жер бетінің үстірт тәріздес көтеріңкі бөлігі;

жанартаулық Таулар – жас таулы аймақ немесе көне платформалық құрылым үстіндегі жанартаулық конус, жоғары көтерілген лавалық жабынды таулар болып бөлінеді.

Жазық — беті тегіс немесе сәл толқынды болып келетін жердің үлкен алапты алып жатқан рельеф формасы. Мұнда көршілес орналасқан нүктелердің биіктік айырмасы өте аз болады. Жазық ойпатты да, үстіртті де болуы мүмкін және оның көпшілігі бір жағына қарай сәл еңістеу келеді. Жазық— салыстырмалы биіктігі бірдей және геол. құрылымы біртектес жер бедерінің пішіні; Жер шары бедерінің басты бөліктерінің бірі. Құрлықтағы және мұхит пен теңіз түбіндегі (суасты Ж-ы, абиссальдік Ж.) әр түрлі биіктіктер мен тереңдіктерде кездеседі. Құрлықта Ж-тар абс. биіктіктеріне қарай ойысты (теңіз деңгейінен төмен жататын), ойпатты (абс. биікт. 200 м-ге дейін), қыратты (абс. биікт. 200-ден 500 м-ге дейін) және таулы-үстіртті (абс. биікт. 500 м-ден жоғары) болып ажыратылады. Жер бедеріне қарай тегіс, ылдилы, ойыс, дөңес Ж. деп бөледі. Бедер пішініне қарай жайпақ, сатылы, ойлы-қырлы, жонды-төбелі Ж. болып жіктеледі.

 

Мұхит түбі — литосфераның дүниежүзілік мұхит суымен көмкерілген беткі жазықтығы; жербедер ерекшеліктері түрғысынан ірі-ірі төрт бөлікке бөлінеді: материкке таяу саяз өңірлер; ауыспалы (материктен мұхитқа) белдем; мұхит төсеніші; орталық-мұхиттық жоталар.Су бетіне шығып тұрған таулардың шыңдары – аралдар. Мұхит түбіндегі ең үлкен жазықтар – қазаншұңқырлар - Материктік қайраң да жазықтарға жатады. Мұхиттың жер бедерінде материктік қайраңнан мұхит түбіне ауысатын материктік беткей. әpi ұзын, әpi енсіз ойыстар – шұңғымалар. Сонымен қатар, мұхит түбін әр түрлі тау жыныстары құрайды, ең мол тарағаны – шөгінді жыныстар.

 

Рифт (ағылш. rіft — жарықшақ, жарылым), рифтік белдем — белгілі бағытта жүздеген, мыңдаған км-ге созылған, аса тереңде жаралатын жер қыртысының ірі тектоникалық құрылымы. Ірі Рифттер рифтік белдемдер деп аталады. Ені 15 — 70 км-ден (Өлі теңіз Рифті) 200 — 400 км-ге (Қызыл теңіз Рифті) дейін жетеді. Рифт аумағында негіз және сілті құрамды тау жыныстары мол, қышқыл тау жыныстары аз кездеседі.

Рифттер:

1.жер қыртысының ерте кезде босаңсыған белдемдерінің аумағындағы ішкі құрлықтық Рифттер (мыс., Шығыс Африка, Байкал Рифттері),

2. құрлықтық типті жер қыртысы жоқ белдемдердегі құрлықаралық Рифттер (мыс., Қызыл теңіз, Аден шығанағы Рифттері, қ. сурет)

3. жер қыртысының мұхиттық типі тараған ортаңғы мұхит жоталары аумағындағы ішкі мұхиттық рифттер болып бөлінеді

 

Су Асты Жоталары, мұхиттық ортаңғы жоталар – дүниежүзілік мұхит табанындағы тау жоталарының тізбегі. Олар Жер геотектурасының жеке түрі ретінде қарастырылады. Жалпы ұзындығы 75000 км-ге жуық, ені 2000 км-дей, орташа биікт. 1000 – 3000 м, ең биік жерлері 6000 м-ге жетеді. Күрделі құрылымды жоталар тізбегінің биік бөліктерінде терең тектоникалық жарықтар жүйесі орналасқан. Су асты жоталарын кейде рифт белдемі деп атайды. Рифт белдемінде Жер шарындағы литосфералық тақталардың ажырау шекарасы (спрединг) орналасқан. Су асты жоталары Солтүстік Мұзды мұхит табанындағы Гаккель, Книпович, Мон жоталарынан басталып, Атлант мұхитындағы Орта Атлант жотасына (Солтүстік Атлант және Оңтүстік Атлант) ұласады. Ол Буве аралына дейін созылып, одан әрі Африка – Антарктида жотасы арқылы Үнді мұхиты табанындағы Батыс Үнді жотасына жалғасады. Одан солтүстік-батысқа қарай Арабия – Үнді, оңтүстік-шығысқа қарай Орталық Үнді жотасы Амстердам жарылымына дейін жетіп, әрі қарай ендік бағыттағы Австралия-Антарктида көтеріліміне жалғасады. Бұл жоталар тізбегі Оңтүстік Тынықмұхиттық көтерілімге, одан әрі Шығысмұхиттық көтерілімге жалғасады. Су асты жоталарының ортатық бөлігіндегі рифт аңғарлары көлденең жарықтар жүйесімен тілімденген. Олар өте терең болғандықтан дүниежүз. мұхит табанындағы терең шұңғымаларға сәйкес келеді. Сондай жарықтардың бірінде Солтүстік және Оңтүстік Атлант жоталарын бөліп жатқан Романш шұңғымасы (7856 м) орналасқан. Рифт белдемі дүниежүз. мұхиттағы жер сілкіну мен жанартау орталығы болып саналады. Осы қозғалыстар әсерінен су асты жоталары біртіндеп биіктеп, жанартаулық аралдарға айналады. Оларға Исландия, Буве, Тристан-да-Кунья, т.б. (Атлант мұхитында), Пасха, Скотт (Тынық мұхитында), Амстердам, Сен-Поль (Үнді мұхитында) аралдары жатады. Су асты жотары қазіргі тау жасалудың аса ірі ауданы. Мұхиттық жер қыртысы өте жоғары тығыздық көрсеткіші және мантиялық базальтты ультранегіздік (протрузия) жыныстардың көп болуымен ерекшеленеді. Сондықтан су асты жоталарында ірі лавалы үстірттер жиі кездеседі. Жинақталған базальтты лавалардың қалыңд. 300 м-ден 10 км-ге дейін жетеді.

 

Мұхиттық (тереңсулық) науа — материк пен мұхит арасындағы өтпелі зонаның бедеріне тән, мұхит түбінің 5000 м-ден астам тереңдігіндегі ұзын және тар ойпаң.Мұхиттық науаның ұзындығы бірнеше мың км-ге, ені ондаған және жүздеген км-ге дейін болады. Олардың аумағында дүниежүзілік мұхиттың ең терең жерлері, соның ішінде жер шарындағы ең терең тұңғиық (Тынық мұхиттағы Мариан науасы — 11022 м) орналасқан. Мұхиттық науа, әдетте, аралдық доғалардың мұхит жақтарында орналасады (мысалы, Алеут, Курил-Камчат, Филиппин науалары) немесе материк тізбектерінің таулы жағаларының су асты етектерін бойлай созылады (мысалы, Оңтүстік Америкадағы Андының батыс етегіндегі Перу мен Чили Тынық мұхиттық науалары).

 

Қазан шұңқыр — физикалық географиядағы түрі аңғарға ұқсамайтын, барлық жағынан тұйық немесе бір жағынан, болмаса өзеннің дренаждауынан қарама-қарсы екі жағы ашық болатын жер бетіндегі ойпаңдар. Қазан шұңқырдан өзен ағып шықпайды, немесе ағып шығуы табиғи бөгелуден қиындайды. Жаралуына және даму тарихына байланысты қазан шұңқырдың профилі табақ, қазан немесе конус тәрізді болуы мүмкін, Жаралуы жағынан қазан шұңқыр тектоникалық, вулкандық, эрозиялық, мұздықтық, эолдық, аккумулятивтік, эрозиялық-бөгемелік, карстық, опырымдық, органогендік, антропогендік, т.б. болуы мүмкін; ағын режимі жағынан — ағып өтетін, ағынды, ағынсыз болады. Кейде «Қазан шұңқыр» термині кең мағынада, депрессияның синонимі ретінде пайдаланылады. Теңіз геоморфологиясында қазан шұңқыр деп ең терең болмаса да, кең жайпақ болып келетін, Дүниежүзілік мұхиттың (Шығыс-Тынық мұхит, Үнді-Австралия қазан шұңқыры тағы басқалар) түбі де ұғылады

эхолот-гидролокатор ультрадыбыстың теңіз түбінен шағылуын өлшей отырып, теңіз тереңдігін тез әрі үлкен дәлдікпен анықтай алады. Эхолоттың онан әрі жетілдірілуі нәтижесінде гидроакустикалық локатор жасалды.