ДЫБЫСТЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ

Гигиеналық фактор ретінде, шу деп – адам организміне жағымсыз әсерін тигізіп, адамның демалуы мен еңбек етуіне кедергі жасайтын, кез-келген жағымсыз дыбысты, немесе дыбыстар жиынтығын айтамыз.

ШУ физикалық тұрғыдан тығыз орта (газды, қатты, сұйық) бөлшектерінің механикалық тербелісі салдарынан туындайтын толқынды процесс.

Қоршаған орта әсерінен, тұрақты тепе-теңдіктен шығарылған кел-келген тербелмелі дене шу көзі болып саналады.

Дыбыс бірқатар параметрлермен сипатталады:

Жиілік ( f) – дыбыс толқынының белгілі бір уақыт бірлігінде жасаған толық тербелістерінің саны, Гц-пен өлшенеді (Гц – 1 секундтағы толық бір тербеліс). Тербеліс жиілігі дыбыстың субъективті қабылдау жоғарылығын активті анықтайды Жиілік неғұрлым жоғары болса (f), естілетін дыбыс тоны соғұрлым жоғары болады.

Дыбыс жылдамдығы (с) – толқынды процесстік бір секундтағы таралу қашықтығы, өлшемі м/сек. Дыбыс жылдамдығы, таралу ортасының тығыздығы мен серпімділігіне байланысты бола отырып, тербеліс жиілігіне тәуелді болмайды.

Дыбыс тербелісі температурасы 20^о С, атмосфералық қысымы қалыпты ауада 334 м/сек жылдамдықпен тарайды. Тығызырақ ортада дыбыстың таралу жылдамдығы едәуір жоғары; суда –1500 м/сек құрышта (сталь) – 5000 м/сек

Адамның есту анализаторы 16-20 Гц тан 16-20 мың Гц, немесе кГц-қа дейінгі жиліктегі дыбыс тербелісін естуге қабілетті.

16 Гц-тан төмен дыбыс тербелісі – инфра, 16 Гц-20 кГц – естілетін, ал 20 кГц-тан жоғары – ультрадыбыс деп аталады.

400 Гц жиіліктегі шу – төмен, 400 Гц – тан 1000 Гц-қа дейінгі – орташа, ал 1000 Гц және одан жоғары шу - жоғары жиілікті шу деп аталады.

Дыбыс тербелісінің барлық диапазоны октаваларға бөлінген.

Октава деп, үстіңгі шекарасы төмнгісінен екі есеге көп жиілік диапазондарын түсінуге болады.

Октаваны, нақтылы диапазонды құрайтын жиіліктердің, орташа геометриялық еңгейімен белгілеу қабылданған. Акустикалық тәжрибеде октава жолағының келесі орташа геометриялық жиіліктері қабылданған; 31,5 Гц; 63 гЦ; 125 Гц; 250 Гц; 500 Гц; 1000 Гц; 2000 Гц; 4000 Гц; 8000 Гц; 16000 Гц;

Шуды гигиеналық нормалау, орташа геометриялық көрсеткішті жиіліктердің октавалы жолағында жүргізіледі: 16 Гц;31,5 Гц; 63 Гц; 125 Гц; 250 Гц; 500 Гц; 1000 Гц; 2000 Гц; 4000 Гц; 8000 Гц;

1000 Гц; жиіліктегі дыбысты стандартты дыбыс деп атау қабылданған.

Дыбыс көзі, ауадағы бөлшектердлі тербелмелі қозғалысқа келтіре отырып, дыбыс толқынын тудырады және оған белгілі мөлшерде энергия береді. Белгілі бір уақыт бірлігіне (1 сек) 1 м² алаң арқылы өтетін энергия ағымының көлемі дыбыс қарқындылығы немесе дыбыс күші деп аталады. Өлшем бірлігі Вт/м²

Есту анализаторымен қабылданатын ең әлсіз дыбыс күші естілу табалдырығы деп аталады. Стандартты дыбыс үшін ол 10-12 Вт/м².

Шығу көзінен туындаған дыбыс, оған жанасқан ауаға қысым тудыра отырып оның бөлшектерін тербеліске келтіреді. Атмсофералық қысымға қосымша туындайтын бұл қысымды дыбыс қысымы деп атаймыз.

Дыбыс қысымы – атмосфералық қысым мен дыбыс толқының максимальды қоюлануы сәтіндегі қысым арасындағы айырмашылық. Өлшем бірілігі, Ньютон/м² немесе Паскаль (Па). 1 ньютон-,102 кг?

Адамның есту анализаторы дыбыс қысымын қатты дыбыс ретінде субъективті қабылдайды. Есту анализаторымен дыбыс ретінде қабылданатын, ең аз мөлшерегі дыбыс қысымы есту табалырығы деп аталады. ОЛ стандартты дыбыс үшін 2х10^-5 Па-ға (1000 Гц) тең.

Ауырту сезімін тудыратын дыбыс қысымы ауырту табалдырығы деп аталады. Стандартты дыбыс үшін ол 2х10² Па-ға (1000 Гц) тең.

Дыбыс күші бойынша ауырту табалдырығы стандартты дыбыс үшін тан 10² Вт/м²-қа тең. Аамның есту анализаторы өте үлкен диапазондағы дыбыс күшін (10^-12 Вт/м² тан 10²Вт/м²-қа дейінгі, ғни 10¹⁴ рет өзгерген) қабылдап, есту сезіміге тасымалдауға қабілетті.