Марат Қабанбайұлы

(1948-2000)

 

Қазақтың көрнекті балалар жазушысы, Қазақстан Жазушылар одағының М.Әуезов атындағы әдеби сыйлығының лауреаты, Х.Андерсен атындағы халықаралық сыйлықтың дипломанты, Қазақстан Респбуликасы Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитет пен «Жалын» баспасы бірігіп жариялаған бірнеше жабық конкурстың жүлдегері.

1948 жылдың 22-наурызында Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданының Қараүңгір аттты ауылында өмірге келген. Осы ауылдағы орта мектепті бітіргенненкен кейін 1966-1968 жылдары Зайсан аудандық «Достық-Дружба» газетінде корректор, тілші, онан кейін бөлім меңгерушісі болып қызмет істейді. 1975 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітіріп, «Жалын» баспасында, «Жұлдыз» журналының редакцияларында қызмет істейді. 1987-1994 жылдары шығармашылық жұмыспен айналысқан. 1995—1997 жылдары «Ана тілі» газеті бас редакторының орынбасары, 1999 жылдан өмірінің соңына дейін «СолДат» газетінің бас редакторы болып істейді.

Алғашқы көркем шығармасы «Сөну» атты әңгімесі 1966 жылы «Жұлдыз» журналында жарияланған. Содан бастап жас қаламгердің әңгіме-повестері республикалық баспасөз беттерінде жариялнып, оқырмандар назарын аударып келді. Көркем туындыларын негізінен балалар мен жасөспірімдерге, одан қалса жастарға арнап жазған. Оны оқырмандарға алғаш рет балалар жазушысы ретінде танытқан «Бақбақ басы толған күн» атты повесі болды. Жабық конкурста жүлделі орынға ие болған бұл туындыдағы бейнелі суреттермен бірге өмірге ерекелеп өсіп келе жатқан ауыл баласының жан дүиесіндегі қарапайым құбылыстарды көркемдеп жеткізу М.Қабанбаев қаламына тән таланттан хабар бергендей еді. Кіші жастағы балаларға арналған шағын повесте қазақ ауылыныда жиі кездесетін өімр шындығы, езу тартқызар көріністер баршылық. Осындағы соғыс ардагері Қоқай бейнесіндегі өмір шындығын жазушының юмормен беру тәсілі сәтті шыққан.

Оның “Арыстан, мен, виолончель және қасапхана” повесі өзінің жазылу формасымен, стильдік машығымен ерекше көрінеді Жазушы шығармашылығына тән нышандардың бірі – образ жасау барысындағы көркемдік құралдарды әр қырынан пайдалана отырып, адамның жан дүниесін, психологиялық құбылыстарын мейлінше ашып көрсете білу. М.Қабанбаев өзінің жас кейіпкерінің балалық іс-әрекеттерін, мінез-құлқын жалаң суреттеумен шектеліп қалмайды, ғана қанағаттанып қалмайды, жас кейіпкердің психологиясын жазушының кейде күрделендіріп бейнелеуге тырысатындығы бар. “Арыстан, мен, виолончель және қасапхана” повесінің кейіпкері Асан қайырсынов қасапхананы өртемек болады. Осы тентектігі Ішін мектеп ұжымы оған алғыс жариялайды. Асанның әлгіндей әрекетке ұмтылуы сендіретін – шығармадағы психологиялық дәлел.

Повесте образдарды шендестіре отырып, психологиялық тұрғыдан дамытатын қызықты ситуацияның бірі – адам мен жануардың мінез-қөлығын қарама-қарсы қою, олардың психологиясындағы даму эволюциясын салыстыра отырып, суреттеу. Повестегі бала Шыңғысхан мен төбет ит Арыстан – бір-біріне қарама-қарсы алынған кейіпкерлер. Адам мен жануардың образдарын, психологиялық эволюциясын бір-біріне қарама-қарсы қойып суреттеу үрдісі қазақ балалар прозасында жиі ұшыраспайды,

Жазушының кейіпкерлері өмірге көбінесе көркем образбен қарай білетін, өз қиялдарымен ойша сурет сала алатын, эрудит, қиялшыл жаңдар. Кез-келген құбылысқа әсерленіп, өмірді бейнелі түрде қабылдай алатын олар сол құбылыстан өздерінше бояуы қанық сурет сала біледі.

Бұл психологиялық-моральдық құбылыстың нақты мысалын жазушының “Сурет салғым келмейді” повесінен байқалады. Адам баласының табиғатқа қатігездік жасауы М.Қабанбаевтың көптеген шығармаларының көркемдік лейтмотиві сынды. Жазушы табиғатқа жасалған қатігездіктің астарында адам ұрпағының трагедиясы жатқаны тұспалдап отыруға бейім. Марат Қабанбаевтың “Сурет салғым келмейді”, “Еркін сабақ” повестері – бала жанының күрделілігін суреттей отырып, бала психологиясын тап басқан сәтті шығармалар.

“Сурет салғым келмейді” повесінің бас кейіпкері – Ержан атты оқушы бала. Оқу жылының соңы. Соңғы сурет сабағы. Ержанның жан дүниесіне ерекше әсер еткен атақты суретші Орал Таңсықбаевтың суреттері. Көсілген кең жазық, сеңгір-сеңгір ақбас таулар суреттен бейне бір мөңлы күй шертіп тұрғандай. Баланың жан дүниесінде сурет салуға деген бір құмарлық, шабыт ұшқыны оянады.

Бірақ Ержан ала жаздай үй жұмысымен айналысып, кірпіш құйып, су тасып жүрген Ержан ағайының берген тапсырмасын орындай алмайды.Яғни, осынау ситуацияның астарында өнерге бейім адамның жан дүниесі қара жұмыспен қабыспайды деген ой жатқаны аңғарылады. Себебі ешқандай рухани ләззат сыйламайтын, тек бейнеті басым қара жөмыс адамды еріксіз қажытады. Табиғатынан өнерге бейім, сұлулыққа іңкәр жас жеткіншектің адамды қажытатын қара жұмысты түйсіксіздікпен ойланбай істей беруі моральдық тұрғыдан да ауыр болатындығы оның шығармаларында елеулі проблемаларға айналады. Оның қиял-түйсігін шектеп, дүниеге әсемдікпен қарауға, сол әдемлікті танып, соған рухани тұрғыдан сүйсінуге жібермейтін де – осы бейнетті еңбек. Бұл кеңес дәуіріндегі балалар әдебиеті үшін батыл айтылған тосын ой еді.

М.Қабанбаевтың “Қала және қыз бала” атты жинағына жиырмасыншы ғасыр соңындағы жасөспірімдердің рухани дүниесін әр қырынан сипаттап көрсетуге арналған бірнеше әңгімелері енгізілген. Күнделікті өмірдің жекелеген сәттерін бейнелеу арқылы реалистік суреттер жасайтын бұл шығармалардың бір жағы символдық мәні де сезіліп отырады. Мәселен, “Се ля ви”әңгімесі “Тең теңімен, тезек қабымен” дейтін ежелгі қазақ мақалының қазіргі кездегі жүзеге асуын кейбір жастардың көзқарас үйлесімділігі арқылы сездірсе, “Бауыр” деген шығармасы “Өзіңнен туған жас бала сақалы шығып, жат болмас” деген қанатты сөздің ащы шындығын көлденең тартады. “Ескі бәтіңкеде” тұрмыстың сырт көрінісі адамның көңіл күйіне де әсер ететіндігі, кей сәтте пендешілікке бет бұру Ішін бір ғана ұсақ болмашы нәрсенің жетіп жататындығы шағын детальдармен көрсетіледі.

Жалпы бұл жазушының талданып отырған шығармаларындағы кейіпкерлер – замана ағысына ілесе білетін, өмірге жадағай көзқараспен қарауды шынымен қомсынатын, сондықтан да өз қатарларына қарағанда ылғи да озық ойлауға тырысатын жеткіншектер.

“Атлантиканың арғы жағы, бергі жағы” деп аталатын повестің негізгі желісі Кеңес заманындағы баланың капиталистік шетелді, атап айтқанда, Америка Құрама Штаттарын көріп қайту сапарына құрылған. Шығарманың танымдық жағымен бірге психологиялық сәттерінің де көркемдік идеялық мақсатқа қызмет еткенін айта кету керек. Осы сапарда бас кейіпкер Ақан деген баланың басынан кешкен қызықты әрі күрделі оқиғалары психологиялық тұрғыдан да повестің салмағын арттыра түскен деуге болады.

Ақан бейнесі – әрі романтикалық әрі реалистік образ. Өйткені повесте шынайы өмір көріністері де, қиялдаудан туған оқиғалар да ұшырасады.

Жарым түнде соғылған телефонның беймезгіл безектеуі әрі көкесінің айтуынша, мұхиттың арғы жағы, Нью-Йорк қаласынан соғылуы оқиғаның тосын жағдаймен, қым-қиғаш оқиғалармен басталғанынан хабар бергендей.

М.Қабанбаевтың “Пысық болдым, мінеки” повесінде де адамгершілік-моральдық мәселелер ауыл өміріндегі шағын оқиғалар арқылы көлденеңдеп отырады. Бас кейіпкер Досанның өмірге деген көзқарасын моральдық тұрғыдан тиянақты деп бағалаған күнде де, маңызды адамгершілік жайттарды сақтап қалу үшін оның кейде ішінара ауытқып кететін тұстары да жоқ емес. Әз жанынаәмір бермейтін мазасыз, жалқаулықтан, бойкІйездіктен алыс тынымсыз бала кейде үлкендермен арадағы шет-шекараны аңғара бермейді.

Шығарманың алдыңғы планына Досан бейнесі арқылы адамгершілік мәселесі шыққан. Еңбекке немесе таза өнер мен мәдениетке қатысты тұстары некен-саяқ. Сондықтан да осы туынды адамгершілік мәселелерін белгілі бір деңгейге дейін шынайы көтере алуымен жас оқырман Ішін бағалы деуге болады. Бас кейіпкері Досан – кәдімгі ауылды жерде жиі кездесетін еті тірі, қимылы ширақ, пысық жасөспірім. Оның айналасындағы балалардың ішінен Өзіне ептеп ықпал жасайтыны – Тілеш-Үшбас сияқты бала ғана. Жазушы өмірдің өұақ-түйек қулықтарын бас кейіпкерінің еріксіз меңгеруге мәжбүр болғанын шынайы түрде суреттейді. Онсыз да еті тірі бала туған апайы Әйешті айналадағы жігіттердің түрлі шабуылдарынан қорғап қалу үшін әралуан айла-шарғыға баруға мәжбүр. Ол айла-шарғылары әр оқиғадан кейін күрделеніп, тереңдей тІседі. Кейіпкер болмыс-бітімінің де кІрделенуі осылайша нақты оқиғалар арқасында жІзеге асып жатады.

“Пысық болдым, мінеки” повесіндегі Досан Асылтаев алғашында осылайша “мазасыз, қырсық” жан болып көрінетіні рас. Әйтсе де оның жұртқа тосын, оқыс көрінер қимыл-қаракеті, сөздерінің түп-төркіні намысқойлықта, адалдыққа, әділдікке деген құштарлықта жатыр. Оның қырсықтығын ішкі психологиялық буырқанысты сыртқа шығару нысаны деп қана ұққан жөн.

Тракторшылар Семейхан мен Қасеннен әдемі әпкесі Әйешті қызғанып, бала Досанның күйінетін себебі де айқын. Бала болса да екі жігіттің бойындағы кереғарлықты, сондай-ақ шынашақтай шымыр Қайшаның ширақ адам екендігін тап басып тани алады.

Қолды-аяққа тұрмайтын пысық баланың ересек жігіттерді шаң қаптырып кету әрекетін суреттеуде юмор басым. Тіпті ыза болса, үлкен адамдарды балағаттап жіберу, ересек кісі екен деп қарамай, жалған айтып, алдай салу, тағы сол сияқты әдептілікке жатпайтын қылықтарға бару – Досан үшін түк емес. Бірақ ол мұның бәрін біреуге қастандық ойлағаннан, тісін басып, өш алғысы келгеннен жасамайды. Негізінен апайы Әйешті қызғыштай қорып, қорғап қалу үшін я болмаса кейде қызық үшін істей салып, қарап отырады.

“Тау еркесі”әңгімесіндегі бас кейіпкер Саматтың бойында белгілі бір типтік бейнеге тән нышандар бар. Ағасы Орашпен аңға шыққан Самат жазықсыз қаза болған тау еркесі арқарды көріп, қатты уайым шегеді. Екінші рет аңға шықпасқа ант береді. Тау еркесінің көрініс беруі бала жан дүниесіне әсер еткенін жазушы нанымды, шынайы кестелеген.

Самат сияқты баланың жан-дүниесіне табиғат сөлулығының қаншалықты әсер еткендігін жазушы осындай бейнелі тіркестер арқылы жеткізген. Арқар сұлулығын қабылдай білу арқылы жанама мінездеу жолымен Самат характері, образы да біршама айқындалып тұр.

М.Қабанбаев кіші жастағы балаларға да арнап шығармалар жазғант жазушы. Оның нақты мысалы үлкен қаладағы кішкентай баланың дүниетанымнынан хабар беретін «Жиһанкез Тити» повесінен көрінеді.

Жазушының бірсыпыра шығармасы ересектері тақырыбына арналған. Мысалы, «Кермек дәм» романы студенттік құрылыс отрядында жұмыс істеп жүрген студент жастар өміріндіге толқымалы сәттерді бейнелесе, «Айшылық алы жол» романында қоғам дерті болдып табылатын түрлі әлеуметтік мәселелерді көлденең тарта отырып, көркем ойдың түйіні идеялық тосын шешім. Бұл шығарманың бір ерекшеліктері фольклорлық элементтерді пайдалануы. «Зая атылған оқ» әңгімесі соғыс ардагерінің бейбіт замандағы көңіл күйін, оның кейінгі кезеңге деген көзқарасын бейнелейді.

Жабық конкурста ежүлделі орынға ие болған «Бақбак басы толған күн» повесініңдегі бейнелі суреттермен бірге өмірге ерекелеп өсіп келе жатқан ауыл баласынң жан дүиесіндеіг қарапайым құбылыстарды бере білуі М.Қабанбаев қаламыныа тән таланттан забар бергендей еді. Осындағы соғыс ардагері Қоқай бейнесіндегі өмір шындығын жазушының юмормен беру тәсілі сәтті шыққан.

Оның “Арыстан, мен, виолончель және қасапхана” повесі өзінің жазылу формасымен, стильдік машығымен ерекше көрінеді Жазушы шығармашылығына тән нышандардың бірі – образ жасау барысындағы көркемдік құралдарды әр қырынан пайдалана отырып, адамның жан дүниесін, психологиялық құбылыстарын мейлінше ашып көрсете білу. М.Қабанбаев өзінің жас кейіпкерінің балалық іс-әрекеттерін, мінез-құлқын жалаң суреттеумен шектеліп қалмайды, ғана қанағаттанып қалмайды, жас кейіпкердің психологиясын жазушының кейде күрделендіріп бейнелеуге тырысатындығы бар. “Арыстан, мен, виолончель және қасапхана” повесінің кейіпкері Асан қайырсынов қасапхананы өртемек болады. Осы тентектігі Ішін мектеп ұжымы оған алғыс жариялайды. Асанның әлгіндей әрекетке ұмтылуы сендіретін – шығармадағы психологиялық дәлел.

Повесте образдарды шендестіре отырып, психологиялық тұрғыдан дамытатын қызықты ситуацияның бірі – адам мен жануардың мінез-қөлығын қарама-қарсы қою, олардың психологиясындағы даму эволюциясын салыстыра отырып, суреттеу. Повестегі бала Шыңғысхан мен төбет ит Арыстан – бір-біріне қарама-қарсы алынған кейіпкерлер. Адам мен жануардың образдарын, психологиялық эволюциясын бір-біріне қарама-қарсы қойып суреттеу үрдісі қазақ балалар прозасында жиі ұшыраспайды,

Жазушының кейіпкерлері өмірге көбінесе көркем образбен қарай білетін, өз қиялдарымен ойша сурет сала алатын, эрудит, қиялшыл жаңдар. Кез-келген құбылысқа әсерленіп, өмірді бейнелі түрде қабылдай алатын олар сол құбылыстан өздерінше бояуы қанық сурет сала біледі.

Табиғатынан Өнерге бейім, сөлулыққа іңкәр жас жеткіншектің адамды қажытатын қара жөмысты тІйсіксіздікпен ойланбай істей беруі моральдық төрғыдан да ауыр болатындығы оның шығармаларында елеулі проблемаларға айналады. Бұл психологиялық-моральдық құбылыстың нақты мысалын жазушының “Сурет салғым келмейді” повесінен байқалады. Адам баласының табиғатқа қатігездік жасауы М.Қабанбаевтың көптеген шығармаларының көркемдік лейтмотиві сынды. Жазушы табиғатқа жасалған қатігездіктің астарында адам ұрпағының трагедиясы жатқаны тұспалдап отыруға бейім.

“Тау еркесі”әңгімесіндегі бас кейіпкер Саматтың бойында белгілі бір типтік бейнеге тән нышандар бар. Ағасы Орашпен аңға шыққан Самат жазықсыз қаза болған тау еркесі арқарды көріп, қатты уайым шегеді. Екінші рет аңға шықпасқа ант береді. Тау еркесінің көрініс беруі бала жан дүниесіне әсер еткенін жазушы нанымды, шынайы кестелеген.

Самат сияқты баланың жан-дІниесіне табиғат сөлулығының қаншалықтыәсер еткендігін жазушы осындай бейнелі тіркестер арқылы жеткізген. Арқар сөлулығын қабылдай білу арқылы жанама мінездеу жолымен Самат характері, образы да біршама айқындалып тұр.

 

Марат Қабанбаевтың “Сурет салғым келмейді”, “Еркін сабақ” повестері – бала жанының күрделілігін суреттей отырып, бала психологиясын тап басқан сәтті шығармалар.

“Сурет салғым келмейді” повесінің бас кейіпкері – Ержан атты оқушы бала. Оқу жылының соңы. Соңғы сурет сабағы. Ержанның жан дүниесіне ерекше әсер еткен атақты суретші Орал Таңсықбаевтың суреттері. Көсілген кең жазық, сеңгір-сеңгір ақбас таулар суреттен бейне бір мөңлы күй шертіп тұрғандай. Баланың жан дүниесінде сурет салуға деген бір құмарлық, шабыт ұшқыны оянады.

Бірақ Ержан ала жаздай үй жұмысымен айналысып, кірпіш құйып, су тасып жүрген Ержан ағайының берген тапсырмасын орындай алмайды.Яғни, осынау ситуацияның астарында өнерге бейім адамның жан дүниесі қара жұмыспен қабыспайды деген ой жатқаны аңғарылады. Себебі ешқандай рухани ләззат сыйламайтын, тек бейнеті басым қара жөмыс адамды еріксіз қажытады. Оның қиял-түйсігін шектеп, дүниеге әсемдікпен қарауға, сол әдемлікті танып, соған рухани тұрғыдан сүйсінуге жібермейтін де – осы бейнетті еңбек. Бұл кеңес дәуіріндегі балалар әдебиеті үшін батыл айтылған тосын ой еді.

 

Несіпбек Айтұлы

(1950 жылы туған)

 

Қазақ­стан Жазушылар одағының Мұқа­ғали Мақатаев және Халықаралық Жамбыл атындағы сыйлықтардың лауреаты. «Парасат» орденінің иегері, 2004 жылғы Мәдениет министрлігі жария­лаған Республикалық патриоттық әндер конкурсының Бас жүлдегері Несіпбек Айтұлы 1950 жылы 22-қыркүйекте Қытай Халық Республикасына қарасты Шыңжаң өлкесі, Тар­ба­ғатай аймағы, Шәуешек ауданы­­ндағы Теректі ауылы маңындағы «Апиынды бұлақ» деген жерде дүниеге келген. Алғаш осы жердегі бастауыш мектепке барып, сауатын ашады. 1962 жылы ата-анасымен тарихи Отаны Қазақстанға оралады да, мектептегі білімін одан ары қарай жалғастырады. Сөйтіп орта мек­тепті бұрынғы Семей облы­сы (қазіргі Шығыс Қазақстан) Шұбартау ауданы Бар­шатас ауылында бітірген. Еңбек жолын Шұбартау аудандық “Жаңа өмір” газетінде тілшілік қызметтен бастаған. 1974 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген.

1974-1984 жылдары “Балдырған” журналының поэзия бөлімінің меңгерушісі, “Жалын” баспасында редак­тор, 1984-1994 жылдары Қазақстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші, 1995-1996 жылдары “Ақын” қауымдасты­ғының директоры, 1997-2001 жылдары “Қазақ әдебиеті” газетінде сын бөлімінің, “Жұлдыз” журналында поэзия бөлімінің меңгерушісі, 2001 жыл­дан бері қарай Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде, Президенттік Мәдениет орталығында қызмет істеген. Қазір «Алтын тамыр» журналының бас редакторы.

Н.Айтұлы әдебиетке ерте араласқан ақындардың бірі. Оның алғашқы “Балалық” деген өлеңі 1965 жылы Шұбартау аудандық “Жаңа өмір” газетінде, алғашқы жыр топтамасы 1972 жылы Мұқағали Мақатаевтың сәт сапар тілеуімен “Лениншіл жас” (қазіргі «Жас алаш») газетінде жарияланған. Алғашқы кітабы 1974 жылы “Қозыкөш” деген атпен жарық көрді. Бұдан кейін ақынның “Жүректегі жаңғырықтар”, “Әке туралы сыр”, “Жаң­быр әні”, “Түнделеп ұшқан тырналар”, “Рухымның падишасы”, “Мұқағали-Желтоқсан”, “Бәйтерек” атты жыр кітаптары бірінен кейін бірі жарық көрген.

Н.Айтұлы шығармашылығына тән көркемдік сипаттардың бірі – көпсөзділіктен қашу, айтылар ойды түйіндеп, тұжырымдап жеткізуге күш салу. Сонымен бірге өлеңнің ішікі өріміне, көркемдік табиғатына да жете көңіл бөлуге, өзіне өзі қатаң талап қоюға бейім ақындардың бірі. Өмір шындығын көркем кестелеп, әсерлі жеткізу – оның ақындық кредосының басты өрнектерінің бірі.

Ақынның лирикалық жырларының тақырыбы көбінесе туған жер, туған ұлт тағдыры, өмірдің қилы құбылыстары болып келеді. Сонымен бірге үзбей жырлайтын қастерлі тақырыбының бірі тарихи тұлғалар десек, артық айтқандық емес. Ақын қазақ жері мен қазақ халқының бостандығы үшін күрескен ерлерге сөзбен ескерткіш тұрғызып, олардың асыл бейнелерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізуді азаматтық парызы санайды. Мысалы, Қабанбай батырдың рухына арнаған өлеңінде ол былай дейді:

 

Жаза бассам жаңылып, шамырқанба, Киелім,

Бір өзіңе сыйынып, сөзден сауыт киемін.

Дамыл алып жатқандай ұлан-байтақ қазақтың

Әрбір сүйем жерінде сенің асыл сүйегің.

 

Сарыарқада, Сардарым, көтерілді күмбезің,

Жалт қаратып мұнартқан айдың жүзін, күн көзін.

Жеңіп бітіп жауыңды, кеттің бе ұшып ғарышқа,

Ғайып болып Ғайсадай жер бетінен мүлде өзің?

 

Осы жолдарда көркемдікпен көмкерілген тұлға бейнесі, оған деген бүгінгі кезеңдегі құрмет пен ізеттілік атойлап көрініс табады, халқы үшін қаншалықты қадірлі екендігі көрінеді.

Н.Айтұлы – поэзияның эпикалық жанрында да жемісті қалам тербеген ақын. Оның “Бас сүйектері” (1976), “Жасынның сынығы” (1977), “Найзағай” (1978), “Жүректегі жаңғырықтар” (1979) поэмалары кезінде “Жалын” альманағы жариялаған республикалық конкурстардың жүлделерін, “Мұхтар мен Абыз” толғауы М.Әуезовтің 100 жылдығына арналған мүшәйраның бас жүлдесін алған. Оқырмандар тарапынан жақсы лебізге ие болған туындыларының бірі – “Мұқағали-Желтоқсан” поэмасы. Ол 2001 жылы республикалық әдеби конкурстың жүлдесіне ие болса, “Бәйтерек” поэмасы да көпшілік назарын аударған туынды. Ақынның аталған поэмалары көркемдік-эстетикалық толымдылығымен ғана емес, тарихи сипаттарымен, философиялық түйіндеулерімен де оқырман назарын аударған туындылар. Ақын реалистік өмірді идеалдық ұғымдармен, абстракциялық көркемдік түсініктермен астастыра суреттеуге, сол арқылы өзінше тосын ой ұсынуға бейім. Оның толғаулар арқылы келтіретін ой түпкіріндегі ақындық мұратты кейде бірден түсіну де оңай болмай қалады. Ақын ойының тереңдігінің нышаны:

Белгісіз – пәниде ме, бақида ма,

Килікті шым-шытырық уақиғаға.

Тынымсыз шыр айналған өмір-өлім,

Ұқсайды сиқырлы бір сақинаға, -

 

деген сияқты өзіндік түйіндеулерден айқын аңғарылып отырады. Қазақтың белгілі ақындарының бейнелерін жасағанда өзі де ақын болғандықтан шығар, олардың жан дүниелерін, шығармашылық рухын қопарып аша отырып, шеберлік танытады. Жоғарыда келтірілген шумақ М.Мақатаевқа образына қатысты ой иірімдерінің бір көрінісі болса, қазақтың тағы бір келесі ақынын бейнесін сомдау барысында былай деп көркемдік кестесіне жүгінеді:

 

Өкпесі құрғыр шаншиды,

Кеудесі күрік-күрік жөтеліп:

Қиялы көкті шарпиды,

Қанатын дауыл көтеріп.

 

Бұл – асыл текті арқалы да аруақты ақын Қасым Аманжоловтың соғыстан кейінгі бейнесі. Өзінің денсаулығының нашарлығына, дімкәстігіне қарамай, ақынның қиялы тым алысқа самғағанын, оның өлмес туындылары осылай оптимистік сарында өмірге келгенін Н.Айтұлы шағын да көркем әрі түсінікті штрихтармен осылайша көркем кестелеп жеткізеді. Аталған шумақ - «Дариға сол қыз» поэмасынан алынған.

Н.Айтұлы – қазақ балалар поэзиясының да белгілі өкілі. Оның кішкене бүлдіршіндерге арналған “Балабақшаға барар жолда”, “Жел­кілдеп өскен құрақтай”, “Күміс күйме” (“Серебряный сундучок”) “Қартаймайды күн неге?” атты жыр кітап­шалары жас оқырмандар тарапынан жылы лебізге ие болды. Сонымен бірге ол белгілі аудармашы да. “Ескендір қорғаны” (Ә.Науаи), “Игорь жорығы туралы жыр”, т.б. аударма кітаптары шыққан. Түріктің VІІ ғасырда өмір сүрген ұлы ақыны Жүніс Еміре, қытай­дың көне дәуір ақыны Бо Цызюдың, итальян ақыны Д. Родаридың, сондай-ақ, М.Исаков­ский, А.Барто, С.Михалков, С.Баруздин, В.Берестов, Т.Сыды­қов, С.Жусуев өлеңдерін туған тілімізде сөйлет­кен.

«Көз жасым» (2006), «Бөрітостаған» (2007), «Құланойнақ» (2009) атты кітаптары және «Бөгенбай», «Бердіқожа», «Шақантай», «Қараөткел қырғыны» т.б. поэмалары жарық көрген.

 

 

Есдәулет Ұлықбек Оразбайұлы

(1954 жылы туған)

 

Ақын, Қазақстан Жастар одағы сыйлығының (1986), Халықаралық “Алаш” әдеби сыйлығының, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері. “Құрмет” орденімен (2001), Ресейдiң Есенин алтын медалiмен марапатталған (2007).

1954 жылы 29-сәуірде Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданы, Үлкен Қара­тал ауылында туған. Осы ауылдағы орта мектепті бітіргеннен кейін еңбек жолын 1971 жылы облыстық “Коммунизм туы” (“Дидар”) газетiнде корректорлықтан бастаған. 1973-1977 жылдары Қазақ мемлекеттік университетінің журналис­тика факультетінде оқиды. Университет дипломын алған соң “Қазақстан пионері” (қазіргі “Ұлан”) газетінде тіліші болып жұмыс істеп, кейін “Жазу­шы” баспасының поэзия редак­ция­сына редакторлық қызметке ауысады. 1983–1985 жж. Мәскеу қаласындағы М.Горький атындағы Әдебиет институты жанындағы Жоғары әдеби курст оқиды. Бұдан кейін «Қазақстан» телеарнасының жастар редакциясында тележурналист, “Жазушы” баспасының сын редакциясында редактор,“Қазақ әдебиеті” газетінде редакциясында сын бөлiмiнде аға тілші болып жұмыс істеген. 1988–1991 жж. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы, 1991–1993 жж. Жаңадан ашылған республикалық “Жас қазақ” газетінің бас редакторы, 1993–1997 жж. Қазақстан Респпубликасы Сыртқы істер министр­лігінiң ЮНЕСКО iстерi және мәдени байланыстар басқармасында бөлім меңгерушісі, 1997–2001 жж. ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің Тілдерді дамыту департаментінде бөлім меңгерушісі лауазымдарында болған. 2001 жылдың басынан бері ҚР Үкiметiнің әлеу­мет­тік-мәдени даму бөлімінің сектор меңгеру­шісі. 2002-2008 жж. “Қазақ әдебиеті” газетінің бас редакторы, 2008 жылдан берi қарай «Жұлдыз» журналының бас редакторы.

Ұ.Есдәулетовтың алғашқы жыр жинағы “Көздеріңе ғашықпын” (1974) университет қабырғасында оқып жүрген жылдары, небәрі жиырма жасында жарық көрген. Одан кейінгі кітаптары “Жұлдыз жарығы” (1977), “Алтайдың алтын тамыры” (1979), “Ұлыстың ұлы күні” (1982), “Ақ ке­руен” (1985), “Жаратылыс” (1989), “Жүректегі жарылыстар” (1995), “Перевалы Алтая” (1988), “Заман-ай” (1999), “Киіз кітап” (2001), “Ахиллесова пята” (2003), “Ынтық зар” (2009) тәрізді өлең кітаптары басылып шыққан. Ақын сонымен бірге “Әбiлхаят” (естелiктер-эсселер, 2010) кiтабының авторы. Таңдамалы шығармаларының 2 томдығы (2006), Шығармалар жинағының 6 томдығы (2006-2009) жарық көрген.

Ұ.Есдәулетов – бүгінгі қазақ поэзиясында жарқырап көзег түскен санаулы жұлдыздардың бірі десек, әсіре бағалағандық қоймас. Өткен жиырмасыншы ғасырдың жетпісінші жылдары поэзия атты қасиетті әлемге өз үні, өз тынысы арқылы еркіндей енген ақын бірден-ақ өз болашағынан үлкен үміт күттіре келді. Өлең табиғатының нәзік те шетін ерекшелігін тап басып, түсіне білген жас талант мектеп қабырғасында оқып жүрген кезінің өзінде-ақ «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінде жарияланған өлеңдері арқылы бүкіл республика оқырмандарына танылып үлгірді. Ақын шығармашылығына тән ерекшелік – көркем бояулармен көмкерілген нәзік лиризм, өмірге деген мөлдір іңкәрлік оның шығармашылық өміріндегі басты кредолардың бірі болып қалды. Ол өлең жазуды қарапайым жұмыс ретінде түсінбейді, керісінше жан дүниесін жарқырата ашып тастауға ықпалын тигізетін құдіретті күш ретінде бағалайды.

Оның «Көздеріңе ғашықпын», «Үміт құсын үркітпе», «Ұршық», «Жолдар, жолдар», «Ертеңімді аңсаймын», «Қарт пен қала», «Балалық шаққа базына», «Жер-жаһанның жалғаған аралығын», «Қызыл бидай», «Зауал», «Таңғы сүрлеу», «Табиғат сазы», «Әже алақаны» және тағы басқа көптеген өлеңдері ақынды шебер лирик ретінде танытқан шығармалар.

 

Жеті жаста

Тайға міндік, жарыстық,

Балалықтың сол кез неткен қаны ыстық!

Шалғын иісін ауаға орап сімірдік,

Артта жатты будақ-будақ шаң ұшып,

 

- дейді ол «Туған жер» атты өлеңінде. Қай қазақ баласына да жақсы таныс, көзге де, көңілге де ыстық көрініс. Жеті жасар баланың тайға мініп шабуынан аықн оқырманнның жан жүргеніе жылы тіиетін терең мағына тауып алады да, содан келіп ойға азық болытан әдемі сурет жасайды. Ұлықбек ақынға тән стильдің бірі қарапайым көріністі көркемдеп жазу арқылы жанға жайлы жылу сурет салуы. Туған жердің ыстықтығын осылайша кішкентай ғана жеті жасар балаынң көзімен әдемілеп жеткізуі ақндық тапқырылық екендігі сөзсіз.

Өмірдің қарапайым көріністері мен құбылыстарынан терең сыр түйе білетін ақын өлеңдері бір оқығанда керемет терең көрінбеуі де ықтимал. Ал қайталап көз жүгірткен жағдайда, сол жылы шырайлы жолардан өмір философиясын ұғынып, ақынның өзіміз күнделікті көріп жүрген құбылыстарға басқаша көзбен қарайтынына куә боласыз.

 

Жұмбақ айтыңыздар, шешейік,

Жұмбақсыз ғұмыр кешейік.

Дүние сырын барлаумен

Келе жатырмыз ғой есейіп.

 

Қиындық келіп бетпе бет,

Тағдырға жүрсек өпелеп,

Өзгеге кінә артамыз,

Өзіміз қалып шеткерек,

 

- деп тебіренген ақын сөзінің шындығы еріксіз бас изетеді. Әрқайсысымыздың басымызда болатын жағдайды жылы лепті жыр жолдары арқылы өзімізге түйіндеп қайта ұсынғандай әсер аламыз. Ақын пэозиясының қуаты да осындай қарапайым ұғымның астарынан көпшілікті мақұлдата алатын тұжырым тауып алуында болса керек.

Ұлықбек ақынның тақырып ауқымы қашанда кең болып келеді. Ол Отан, туған жер немесе тарих сияқты аса ауқымды тақырыптардың айналасында қалдып қоймай, өмірдің ұсақ-түйегіне дейін жыр жолдарына айналдырып жібереді. Және ол алып отырған көркемдік нысанын жай ғана ұйқас құру арқылы қарапайым өлеңге айналдыруды қанағат тұтпай, сол шағын детальдың өзінен терең философия табуға ұмтылыс жасайды. Нені жырласа да, жеріне жеткізе айтпай, оңайшылықпен көңілі көнши бермейді.

«Ұлықбектің ойы – ел ойымен ортақ... Байқап отырсақ, Ұлықбек өзіне өзі сәт сапар жазып қойған көрінеді. Енді оған абыроайлы ақындар қауымы атынан, өлеңге ғашық қалың оқырман қауымы атынан оң сапар тілеуіміз ғана қалыпты» (Мырзалиев Қ. Жолдасың өлең болсын. / Есдәулет Ұ. Екі томдық таңдамалы шығармалар. 1-том. Алматы, Жазушы. 2006. 392 б. 7-б.) дейді Қадыр Мырзалиев.

Ақын Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығын «Киіз кітап» атты өлеңдер жинағы үшін алды. Мұнда тәуелсіз Қазақстан жайлы тебіреністі де толғамды өлеңдермен бірге оқырманның жан жүрегіне эстетикалық әсер ететін көркемдігі кенеулі түрлі пландағы лирикалық жырлар да мол.

 

Қазақиям – азат ұям,

Қоңыр жұртым, ұлы елім,

Қаңқылдаған қаз атынан

Сөз саптаған сүлейім;

 

- деп толғанады ол өзінің туған елі жайлы сыр қозғай келіп. Осынау түсінікті де жатық жазылған жолдардан ақын жүрегінің дүрсілін сезінеміз, айтып отырған сөзінің шындығына тәнті боламыз. Бір қарағанда алып-жұлып әкетіп бара жатқан ештеңесі жоқ жадағайлау көрінетін қазақтың сары даласынына ақын көзінің көремйтін тылсымы, ақын табанының баспайтын бұдыры жоқ сияқты сезіледі. Туған жірінің не түрлі көріністерін жырға қоса келіп, әр өлеңін белігілі бір түйінмен тамадау Ұ.Есдәулетов шығармашылығының көркемдік кредосы. «Киіз кітапты» бір ақтаып шыққанан кейін өзіңнің туған жеріңді жаңа бір қырынан көргендей болсаың, оның баға жетпес құндылығына, ой көзі жетпес тылсымына бойлай бергің, тереңдей бергің келеді. Ә.Кекілбайұлының сөзімен айтқанда, «Киіз кітабында» ақын сондай күйзеле пайымдайтын құбылыстар хақында күйіне сыр толғайды. Жазған сайын жабырқай түседі. Айтқан сайын апши түседі. Сөйлеген сайын сөгіле түседі. Бұл дегеніңіз – поэзия атты қасиетті әлемнің тылсымын игере білудегі әәркімнің қоланан келе бермес шеберлік нышаны екендігі сөзсіз.

Бірқатар өлең­деріне сазгерлер ән жазды. “Заман-ай” өлеңi халықаралық антиядролық қозғалыстың гимнiне айналған. Республикалық жабық конкурстың жүлдегерi “Қара пима” поэмасы бойынша көркем фильм түсiрiлген. Поэма адам баласын азғындық тұңғиығына қарай итермелеп ә