Quot;Қазақстан" газеті

"Қазақ" газеті 1907 жылдың наурыз айында жарық көреді. “Торғай” газетінің 1907 жылғы 1 нөмеріндегі “Новая киргизская газета” деген библографиялық мақалада: (авторы “И” деп қана көрсетілген) “Біздің қолымызға Оренбург губерниясындағы Троицк қаласында жаңа шыға бастады. “Қазақ газетінің” 2 ақпандағы бірінші (пробный) нөмері келіп түсті”, - деп жазылып, газет орыс және араб әрпімен екі тілде, яғни орысша, қазақша жарық көретіні, редакторы Х. Сосновский, бастырушысы Қостанайдың қазағы Е. Иманбаев екені айтылған. Мақала авторы газеттің ұстанған бағытына мынандай баға береді: “Онда басылған мақалалардың мазмұнына қарағанда газет “солшыл бағыттағы органдардың жауынгерлік тактикасын ұстау ниетінде екендігін кателеспей-ақ айтуға болады». Осылай дей келіп шолушы: «Қазақ газетінің» редакциясы өзінің барлық күш-жігерін қазақтардың мүдделерін жалпы орыстық мүдделерімен байланысты жақтау үшін жұмсамақшы»,— деп патша үкіметінің отарлау саясатына наразылық білдірген пікірдің барына да тоқталады. Шолу «Сосновский мен Иманбаев қазақ халқының қамқоры болу сияқты ауыр да құрметті міндетті алдына қойып отыр. Іске сәт, ізгі талапкерлер!»—деген жолдармен аяқталған.

«Қазақ газетінің» материалдарынан байқалғанындай, ол «солшыл бағыттағы органдардың тактикасын», яғни, революцияшыл бағытты қолдады. Ондағы мақсаты— самодержавиені құлату, буржуазиялық-демократиялық өзгерістер мен бостандық үшін үгіт-насихат жүргізу болды. Бұдан оның прогресшілдік рел атқаруды көздегені байқалады.

«Қазақ газеті» шыққан тұста патша үкіметі халық наразылығын басу үшін жалған манифест жариялап, бандылар тобын ұйымдастырды, ұлт араздығын қоздырып, революцияны жақтаушы жұмысшыларды соққыға жығып еврейлерді қырғынға ұшыратты. Осы жайларды ескере келіп профессор Қ. Бекқожин: «Қазақ газетінің» пайда болуының, оның патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы күрес жариялауының, әсіресе, патша үкіметінін ұлт араздығын қоздыру әрекетіне жауап ретінде еврей Хаим Сосновский мен қазақ Ешмұхамбет Иманбаев, Жетпісбай Андреевтердің бірлесіп орыс және қазақ тілінде газет шығаруының үлкен саяси мәні бар»—деген баға береді. Бұл дұрыс баға. Өйткені, патша үкіметі шет аймақтардағы ұлттардың наразылығын күшейтетін болғандықтан «Қазақ газетіңің» бірінші нөмірінен бастап мүлде жапты. Осының өзі-ақ кеп жайды аңғартса керек.

"Фикир" ("Пікір") газеті 1905-1907 жылдары Орал қаласында жарық көрді. Мерзімді баспасөздің редакторы әрі шығарушысы татар Камиль Муттығұлұлы Тухфатуллин болды. "Фикир" газеті тұңғыш санынан бастап бірнеше нөмірін қазақ тілінде жариялады. Бұл басылымға қазақ оқығандары көптеп тартылды. Оншақты нөмірі шыққан соң ғана газет дәуір тыныс-тіршілігін татар, башқұрт тілінде бейнелеуге ойысты. Бұл газет — қазақ, татар, башқұрт халықтарының мұң-мұқтажы мен мұрат-мүддесін көздеген ортақ басылымға айналды. "Фикир" газеті ұлт баспасөзі мен қоғамдық ойдың дамуына, қалыптасуына орасан зор үлес қосты. Қазақ баспасөзі тарихынан "Фикир" газетінің лайықты орын алмауына басты себеп - кеңес үкіметінің түрік тілдес ұлт пен ұлысты алшақтатуға жүргізген пәрменді идеологиялық ықпал-әсерінен қалыптасқан.

Көпшілік одағының мүшелері 1910 жылы елден каржы жинап, Орда қаласындағы А. Н. Щелкованың меншікті баспаханасын ұйымдастыруға көмектеседі. Сөйтіп, 1911 жылдың наурыз, мамыр айларында орыс баспаханасынан «Қазақстан» газетінің алғашқы екі нөмірі жарық көреді. Басылымның редакторы — Елеусін Бұйрин болды. «Қазақстанда»

жарияланған материалдар ел ішіндегі саяси оқиғаларды жазуда өзіндік бағыт ұстанды. Екінші жағынан «Қазақстан» газеті ендігі жерде қазақтардың жалғыз мал шаруалығымен күнелте алмайтынын, отырықшылыққа көшіп, егіншілік, сауда кәсіптерімен айналысу керектігін насихаттады. Газет өзінің бас мақаласында жер-судың тартылу себептеріне тоқталып, талдау жасайды. «Қазақстанның» екінші нөмірінде жарияланған «Еңбек етсең емерсің» деген мақала жоғарыда айтылған «Хал-жағдайымыздағы» ойды дамытып, тұйықтан шығу жолы — отырықшылыққа көшіп, егін өсірумен шұғылдану екенін халыққа түсіндіреді. Басылымның 1912 жылғы 11-нөмірінде Б. Қаратаевтың «Азаматтарға бір-екі ауыз сөз» деген мақаласы жарияланды. Онда автор: «Қешпелі емірдің күні өтіп бара жатқанын, көшпелі өмір және ескі әдеттер қазақты ғылым мен білімнен артта қалдырғанын, «балуан бірді, білімді мыңды жығатынын» айтып, жұртты отырықшылық өмірге бет бұруға, пайдалы кәсіппен айналысуға, балаларды оқытуға шақырады».

«Қазақстан» газетінде адамдарды жалқауланбай еселі еңбек етуге шақырған материалдар да кездеседі. Мәселен, басылымның бірінші немірінде жарияланған «Тіршілік таласы» деген мақалада жалқаулықтан арылып, тәуекел ердің жолдасы»,— деп жұртты нәтижелі іс тындыруға шақырған жалынды ұран бар.«Ұйықтап жатамысың қара шекпен, Жарық жаз қайта келді былтырғы еткен. Қарашы, анау сенің көршілерің, баққаның кундіз-түні тек бір ұйқы, Адамсыз талабың жоқ мұнша неткен»...,—деп қазақ тіліне аударып басқан.Осыған орай жоғарыда айтқан «Еңбек етсең емерсің» деген мақалада: «Енді аз жерді күтіп, берекетті етіп ұстайтын кез келді. Тар жер көшіп жүруді, шашып отыруды көтермейді және көшіп жүрген халықтың мынау менікі дейтін бір заты бұрын да болмаған, бір жерге мекен ету керек»,-делінген. «Қазақстан» газетінде сондай-ақ оқу-ағарту, өнер-білім, мәдениет мәселелері де үзбей жарияланып тұрған.