Моғолстан

(XIV ғасырдың ортасы–XVI ғасырдың басы)

Ø Моғолстанның құрылуы, жер аумағы

1. Шағатай ұлысының ыдыраған уақыты: XIV ғасырдың ортасы.
2. Шағатай ұлысының ыдырауы нәтижесінде Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде – Оңтүстік-Шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында құрылған мемлекет: Моғолстан.

v Моғолстан мемлекетінің құрылған уақыты: 1346 жылы.

1. Шағатай ұлысының батыс бөлігі – Мауараннахрда құрылған мемлекет Әмір Темір мемлекеті.
2. Моғолстан мемлекетін құруда белді рөл атқарған дулат тайпасының әмірі Поладшы.

v Әмір Поладшының хан болуға құқы болмаған. Себебі, Моғол хандығының тағына негізінен Шыңғыс тұқымдары отырған.

1. Моғолстан мемлекетінің алғашқы ханы болып сайланған: 1348 жылы Тоғылық-Темір.

v Ол Шағатай ұрпағы Дува ханның немересі.

1. Моғол хандығында билік еткен әулет: Шағатай.
2. Моғолстан мемлекетінің құрамына кірген Қазақстанның аймағы: Оңтүстік Қазақстан және Жетісу.
3. Моғолстан мемлекетінің аумағы туралы жазылған еңбек: «Тарих-и Рашиди».

v Былай деп көрсетілген: «...қазіргі Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденені 7-8 айшылық жол...».

1. Моғолстанның орталығы (астанасы): Алмалық;.

• Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін, арғын, барлас...

1. XIV ғасырдың ортасы – XVI ғасырдың басында Қазақстанның оңтүстік-шығысында өмір сүрген мемлекет: Моғолстан.

 

Ø Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдайы

1. Моғолстан мемлекетінде билік еткен әулеттің негізін қалаған бірінші хан: Тоғылық–Темір(1348 – 1362 жж.)
2. Тоғылық–Темір мұсылман дінің мемлекеттік дін ретінде қабылдады.

? Мұхаммед Хайдардың; жазуы бойынша Моғолстанда Тоғылық–Темір тұсында бір күнде ислам дінін қабылдаған адам саны: 160 мың;.

• Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде орныққан Орта Азиядағы билікті қалпына келтіруге әрекет жасады.

1. Тоғылық-Темірдің Мәуараннахрға жорық жылдары: 1360-1361.

v Екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны Мәуараннахрдың хан тағына отырғызды.

1. Әмір Темір мен Ілияс-Қожа арасында Ташкент қаласының маңында «Батпақ шайқасы» болды: 1365 жылы 22 маусым.

v Кескілескен шайқас болғаны соншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам қырылған. «Батпақ шайқасынан» кейін Моғол ханы Самарқанды қоршауға алады. Бірақ моғол әскерлерінің мініс аттары жамандат індетінен қырыла бастағандықтан шегінуге мәжбүр болды.

1. Ілияс-Қожа тұсында билік үшін талас-тартыстар күшейе түсті. Осы кезде Моғол хандығында билік жүргізген дулат тайпасының атақты әмірлері Камар ад-дин мен оның інісі Шамс ад-дин.
2. Әмір Темір 1371-1372 жылдары әскер аттандырды Моғолстанға.

v Бұл жорықта Алмалық қаласына дейін жетеді, бірақ қала кірмейді.

v 1375-1377 жж. екінші жорықта Оңтүстік Қазақстан арқылы Жетісудың Шарын өзеніне дейін жетті.

v 1377 жылы Қамар ад-дин Әмір Темір әскерлерінен екі рет күйрей жеңілген: 1. Қаратау етегінде 2. Ыстықкөлге баратын жолдағы Бұғым шатқалында.

1. 1371 жылдан 1390 жылға дейін Әмір Темірдің Моғолстанға жасаған жорықтарының саны: Он шақты рет.
2. 1380 жылдың аяғында Әмір Темірге қарсы одақ құруға әрекет жасаған: Ақ Орда мен Моғолстан билеушілері.
3. 1390 жылдары Әмір Темірге өзінің тәуелділігін мойындауға мәжбүр болған Моғол ханы: Қызыр-Қожа (1380 – 1399 жж.)
4. Моғолстан Темір әулетінің тәуелділігінен құтыла бастады: Мұхаммед ханның кезінде.

v Моғол ханы Әмір Темір қайтыс болғаннан кейін оның әулетінің ішіндегі талас-тартысты пайдаланды. Мұхаммед хан Темірдің немерелері Ахмед мырза мен Ұлықбектің; арасындағы Ферғана үшін таласта, ол Ахмед мырзаға көмектесіп, жеңіске жетті.

1. Моғолстанда Мұхаммед ханның билік құрған жылдары: 1408-1416 жж..
2. 1425 жылы Моғолстанға шапқыншылық жасаған Темір ұрпағы: Ұлықбек.

v Мұхаммед хан қаза болғаннан кейінгі билік үшін талас-тартысты пайдаланып, Темірдің немересі Ұлықбек, өзін жақтаушы Шер-Мұхаммедтің; хан болуына көмектеседі. Бұған қарсы болған Моғол шонжарлары Уәйісті (1418-1428 жж.) хан тағына отырғызады.

1. 1428 жылы Уәйіс хан қайтыс болғаннан кейін, билік үшін таласқан балалары: Жүніс пен Есен-бұға.
2. Моғолстанда дулат әмірлерінің қолдауымен Есен–бұғаның хан тағында отырған уақыты: 1433-1462 жж.
3. Моғолстан мемлекеті ыдырай бастады: Абд ар-Рашид хан кезінде.
4. Моғолстанның ыдырауына себеп болған: Хандық билік үшін талас.

 

Ø Моғолстанның қоғамдық құрылысы

1. Моғол ханына мемлекет басқаруда көмектескен: Ұлысбектер.

v Моғол хандығында мұрагерлерді таққа отырғызу, көрші мемлекеттермен дипломатиялық қатынастар жасау сияқты мәселелерді шешуде аса маңызды рөл атқарған.

1. Моғол мемлекетіндегі дулат тайпасының мұралық лауазымы: «Ұлысбек».
2. Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығындағы түрік тайпалары басшаларының; атауы: «әмір».
3. Моғол хандығында алым-салық жинап, тәртіпті қадағалаған: Даруғалар.
4. Моғол хандығындағы ханның аңшылық ісін басқарушы: Миршикар.
5. Моғол хандығындағы сарай қызметінің басшысы: Ішік аға басы.

v Жиын-той, мерекелерде тәртіп, салт-дәстүрді қадағалап отырған: Жасауылдар.

1. Моғол мемлекетіндегі хан баласының тәрбиешісі: «Атабек».

v «Көкілташ» – мұрагердің «тел бауыры».

1. Моғол хандығында жастай сайланған ханға ақыл беретін кеңесші: «Наиб».