Білқайыр хандығы

(1428 – 1468 жж.)

 

Ø Әбілқайыр хандығының құрылуы, жер аумағы, этникалық құрамы

1. Ақ Орданың ыдыраған уақыты: XV ғасырдың 20-жылдарында

v Ақ Орда ыдырауына байланысты Жошы әулетінің арасында феодалдық қырқыс басталды.

1. Әбілқайырды екі жүзден астам ақсүйек-шонжарлар (20-дан астам тайпалардың өкілдері) хан сайлады: 1428 жылы.

v Әбілқайыр – Жошы ханның бесінші ұлы Шайбани ханның ұрпағы. Әбілқайыр жастайынан жетім қалып, Жұмадық ханның қолында өскен.

1. Ақ Орда ыдырап, орнына Әбілқайыр хандығы құрылды XV ғасырдың басында.
2. Әбілқайыр ханның билік құрған жылдары: 1428 – 1468 жж.
3. Тарихи жазба деректердегі Әбілқайыр хан құрған хандықтың атауы: «Өзбек ұлысы», «Өзбек хандығы», «Шайбани ұлысы», «Қыпшақ хандығы».
4. Әбілқайыр хандығының шығысы шектескен жер: Балқаш.

v батысында – Жайық;.

v оңтүстігінде – Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысы.

v солтүстігінде – Тобыл мен Ертіс өзендерінің орта саласы.

1. XV ғасырда Әбілқайыр хандығы орналасқан аймақ: Шығыс Дешті Қыпшақ;.
2. Әбілқайыр хандығының астаналары:1428–1431 жылдары " Тура.

P 1431–1446 жылдары " Орда-Базар.

P 1446–1468 жылдары " Сығанақ;.

1. Әбілқайыр хандығының астанасы: Сығанақ;.
2. Әбілқайыр хандығы 92 ру-тайпадан құралған.
3. Әбілқайыр хандығының халқының басым көпшілігі: қыпшақтар.
4. Әбілқайыр хандығы негізгі үш халықтан (шайбани, қарақалпақ, қазақ) тұрғандығын және олардың ішіндегі ең көбі және ержүректері қазақтар деп айтқан тарихшы: Рузбихан.

 

Ø Әбілқайыр хандығының саяси тарихы

1. 1431 жылы Тоқа-Темір ұрпақтары мен Әбілқайыр хан арасындағы шайқас болған жер: Екіретүп.

• XV ғасырдың 40-жылдарында Әбілқайыр хан Балқаш өңірінің терістік батыс жағын өз иелігіне қосады.

1. Әбілқайыр хан көп уақыты мен күш-жігерін жұмсаған жер Ақ Орданың оңтүстік аудандары – Сыр өңірі мен Қаратау аймақтары.
2. Әбілқайыр хан тұсындағы Жәнібек пен Керей сұлтандардың иеліктері: Сыр өңірі мен Қаратау аймақтары.
3. Әбілқайыр ханның Самарқанды басып алған жылы: 1446

v Әбілқайыр хан Атбасар маңында Мұстафа ханды жеңгеннен кейін Сырдария мен Қаратау аймағындағы Сығанақ, Аркөк, Созақ, Аққорған, Үзкент сияқты экономикалық жағынан маңызды қалаларды басып алады.

1. Әбілқайыр Үз-Темір тайшы бастаған ойраттардан жеңіліс тапты: 1456-1457 жылдары Сығанақ қаласы түбінде.
2. Әбілқайыр хан өзіне бағынбай, Жетісу аймағына ауып кеткен Жәнібек пен Керей сұлтандарды жазалау мақсатымен Моғол хандығына қарсы жорыққа шықты: 1468 жылы.
3. Әбілқайыр қайтыс болған жер: Алматы маңындағы Аққыстау.
4. Әбілқайыр хан (XV ғ.) жерленген кесене: Көккесене.
5. Әбілқайыр ұрпақтары Шығыс Дешті Қыпшақ жерінде билік жүргізу құқығынан айрылды: Қазақ хандығының құрылуымен.

Ø XIII–XV ғғ. Қазақстан аумағындағы хандықтардың мемлекеттік-әкімшілік құрылысы

F Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы, Әбілқайыр хандығы сияқты басқа да мемлекеттердің әлеуметтік құрылымы феодалдық қатынастарға негізделді.

1. Хандық өкіметтің ең жоғарғы жиыны құрылтай жылына бір рет шақырылды.
2. Қарапайым халыққа берілген атау: «қараша».
3. Шыңғыс хан тұқымдарының жасау ретінде алған жерлері: Інжулік жерлер.

v Алтын Орда хандарының інжулік жерлері: Еділ бойы.

v Шағатай мемлекетінің інжулік жері: Шу, Іле, Талас алқаптары.

F Жазба деректерге қарағанда, жер иеленудің төрт түрі болған:

1. Мемлекеттік жер (тікелей хандардың қарамағындағы жерлер).

2. Шыңғыс тұқымдарының жасау ретінде алған жерлері.

3. Вақфтық жерлер.

4. Шаруалардың мүліктік жерлері.

1. Орта ғасырлардағы вакфтық; деп аталған жерлер: Дін иелерінікі.
2. Әскери немесе мемлекеттік басқару ісінде ханға адал қызметі үшін мұраға түпкілікті берілетін жер: Сойырғал.
3. Әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін жиналатын салық: Тағар.
4. Жер көлеміне байланысты егіншілерден алынатын салық: Қалан.
5. Мал өсірушілерден жиналатын негізгі салық: Құшыр.
6. Ұшыр, харадж, баж салықтарын төлеген: егіншілер мен қала тұрғындары.
7. Хан мен сұлтандардың пайдасына шариғатқа негізделіп салынған салық: Зекет.