Алтын Орда

(XIII ғ. ортасы – XV ғ. ортасы)

 

Ø Алтын Орданың құрылуы

1. 1235 жылғы бүкілмонғолдық құрылтайда қабылданған шешім: Батысқа (Еуропаға) жорық жасау.
2. Еуропаға жорықты бастаған монғол ханы: Батый.
3. Батысқа жасалған жорықтың жылдары: 1236 – 1242 жж.

v Батысқа жасалған жорық созылды: 7 (жеті) жылға.

1. 1236–1242 жылдардағы жорықтар нәтижесінде Солтүстік Кавказ, Қырым бойы, Орыс кінәздәктері, Шығыс Еуропа елдері өздерінің Алтын Ордаға тәуелділігін мойындап мәбүрленді: алым-салық төлеп отыруға.
2. Жошы ұлысының орнына құрылған алғашқы ірі мемлекет: Алтын Орда.
3. Шығыс деректеріндегі Алтын Орданың атауы: Жошы ұлысы.
4. «Алтын Орда» атауы орыс деректерінде пайда болды: XVI ғасырдың аяғында.
5. Алтын Орданың астанасы: Еділ бойындағы Сарай-Бату.

v кейін Сарай-Берке.

1. Алтын Орданының негізін қалаған: Батый хан.
2. Батый ханның Алтын Орданы билеген жылдары: 1227 – 1255 жж.
3. Батый ханның кезінде Алтын Орданың аумағы: Алтай тауынан Дунай өзеніне дейін.
4. Батый ханнын әділдігі туралы дерек қалдырған парсы тарихшысы: Жувейни.

v «Оның ордасында саудагерлер барлық жерлерден келіп жатты. Олар түрлі тауарлар алып келді. Ол (Батый хан) тауарлардың барлығын алғызып, оның үстіне бағаны артығымен төлетіп отырған».

1. Орыс жылнамалары бойынша Батый хан Алтын Орданың экономикалық қуатын арттыру үшін ерекше көңіл бөлген: Қалалық өмірдің жандануына.

 

Ø Алтын Орданың күшейуі

1. Батый ханнан кейін Алтын Ордада билік басына келген: Берке хан (1255–1266 жж.).
2. Алтын Орданың Батыйдан кейінгі Беркенің тұсындағы жағдайы: Монғол империясынан бөлініп, тәуелсіз мемлекетке айналды.
3. Берке хан ислам дінін қолданды: мұсылман елдерімен қарым-қатынасты күшейту мақсатында.
4. 1262 жылы Алтын Орда Берке ханмен өзара достық қарым-қатынас орнату үшін өз елшісін жіберген: Мысыр сұлтаны Бейбарыс.
5. 1266 жылы Кавказ жеріне жорықта Берке хан қаза тапқаннан кейін оның орнына хан тағына отырған: Меңгу-Темір (1266–1280 жж.).

R Алтын Орда Меңгу-Темір хан тұсында: Өз ақшасын шығара бастады.

1. XIII ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда мен Египет арасындағы байланысқа кедергі болуға тырысқан мемлекет: Византия.
2. 1271 жылы Меңгу-Темір Византияға қарсы жорыққа шығады. Византия императоры соғыстан бас тартып, бейбіт келісімге келеді. Бұл келісім Алтын Орданың Жерорта теңізі бойындағы қалалармен сауда қатынасын жақсартты.
3. 1290-1312 жылдары Алтын Орда билік жүргізген хан: Тохты.

v Ол Иран, Кавказ елдерімен сауда байланысын жандандырып, Мысыр мәмлүктерімен тығыз қарым-қатынаста болған. Алтын Орданың саяси жағынан мемлекеттік беделінің көтерілуіне зор үлес қосты.

1. Алтын Орданың гүлденген кезі:

v Өзбек ханның; билік құрған жылдары: 1312 – 1342 жж.

v Жәнібек ханның; билік құрған жылдары: 1342 – 1357 жж.

1. Өзбек хан 1312 жылы Алтын Ордада ислам дінін мемлекеттік дін ретінде жариялады.
2. Алтын Орда мемлекеті мұсылмандық мемлекетке айнала бастады: XIV ғ;.

 

 

Ø Алтын Орданың әлсіреуі

1. Алтын Орда ішінде алауыздық күшейген кезең: XIV ғасырдың екінші жартысы.

v 1357–1380 жылдар аралығы Алтын Ордадағы «Ұлы дүрбелен» кезеңі.

v 1357–1380 жылдар арасында жиырмадан (20) астам адам хан болды.

1. Куликово шайқасы болған жыл: 1380 жылы 8 қыркүйек.
2. Куликово даласында Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен жеңілген Алтын Орда әскеріне қолбасшылық еткен: Мамай.
3. Әмір Темірдің көмегімен Тоқтамыс Мамай ордасын басып алды: 1380 жылы.
4. Алтын Орда тағында билігін нығайту үшін Тоқтамыс хан Мәскеуге басып кіріп, қаланы өртеді: 1382 ж.
5. Мамайдан кейін Алтын Ордадағы билікті басып алып, 1382 жылы Мәскеуге жорық жасаған Жошының ұрпағы: Тоқтамыс.
6. XV ғасырдың ортасында Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде пайда болған мемлекеттер: Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Қырым, Астрахан хандықтары.
7. 1502 жылы қайтыс болған Алтын Орданың соңғы билеушісі: Шейх Ахмед.

 

Ø Қоғамдық құрылысы

1. Алтын Ордада атқарушы биліктің орталық органы: Диуан.
2. Алтын Ордада әскери істерге басшылық еткен: беклербек.
3. Алтын Ордада уәзірлер билік жүргізген сала: азаматтық істер.
4. Алтын Ордада салық жинаумен, сонымен қатар халық санағын өткізу, әскер жинау, байланыс қатынасын ұйымдастыру жұмыстарын атқарған: Даруғалар.
5. Алтын Ордада жергілікті халықты басқару қызметін атқарумен қатар, әскери бақылау жүргізген, кейбір жерлерде салық жинаумен де айналысқан: Басқақтар.
6. Алтын Ордада салық жинаумен айналысқандар: Даруғалар, басқақтар.
7. Алтын Ордада жергілікті атқару билігін жүзеге асырған түрік әулеттерінен шыққан әкімдер: мәліктер.
8. Алтын Ордадағы іс-қағаздарын жазушылар атауы: Білікшілер (хатшылар).

v Алтын Ордада ислам діні қабылданғаннан кейін іс жүргізу жұмыстарын түрік жазуымен, дәлірек айтқанда, орта ғасырдағы ұйғыр жазуымен жүргізген.