Түріктердің рухани мәдениеті

Ø Көне түріктердің жазба мәдениеті

1. Көне түрік әліпбиіндегі әріптер саны: 35
2. Түріктердің әліпбиі жасалған: өздерінің ру-тайпаларының таңбалары негізінде.
3. Көне руналық жазу («руна» - «ескі», «көне») – түріктердің төл жазуы.
4. Көне түрік жазуының қалыптасқан уақыты: б.з.б. І мың жыл.
5. Көне түрік жазуының бүкіл халық игілігіне айнала бастаған уақыты: VIII – IX ғғ;.
6. Түріктердің жазуы туралы алғашқы деректерді қалдырған византия тарихшысы: Менандр Протектор.

• Талас, Іле, Сыр, Ертіс өзендері бойынан табылған ежелгі түрік жазуларына берілген атау: «Талас» жазуы.

1. Ерте орта ғасырда түрік жазуымен қатар ел ішінде кең түрде қолданылған жазу: Соғды жазуы.

v Әсіресе бұл жазу қаған сарайында маңызды рөл атқарған.

1. VIII-IX ғасырда түрік жазуының өмірде қолданылу аясының тарылу себебі: Ислам дінінің таралуына байланысты араб жазуының түрік билеушілері арасында тез қабылдануы.
2. Жазба деректердегі мағлұматтарда олардың қамыс қаламмен және IX-X ғасырларда ежелгі түрік жазуымен жазғанын көрсетеді: Қимақтар.

Ø Көне түріктердің жазба әдебиеті

1. Көне түрік тілінде жазылған жәдігерлер саны: 200-ден астам.
2. Түріктердің жазба әдебиеті дүниеге келген кезең: VIII ғасыр.
3. Түрік сына жазуының көне ескерткіштері: «Күлтегін» және «Тоныкок» – тарихи дастандар.

v Мұнда Түрік қағанатының құрылуы мен дәуірлеуі, ақырында күйреуі жайында айтылады. Дастандардағы тарихи суреттер әдеби-көркемдік тәсілдермен өрнектелген.

1. VIII-ІХ ғасырларға жататын әдеби шығармалар: «Қорқыт ата» мен «Оғызнама».
2. «Қорқыт ата» кітабы мен «Оғызнама» дастанының қағазға түсе бастаған уақыты: ХІ ғасыр.
3. «Қорқыт ата» кітабы 12 жырдан тұрады.
4. Аты аңызға айналған атақты ақын, қобызшы Қорқыт атаның туған жері: Қазақстан.

v Қорқыт атаның шешесі қыпшақ тайпасынан, әкесі Қарақожа оғыздардың Қамы деген атасынан.

1. Атақты қобызшы Қорқыт ата күмбезі орналасқан аймақ: Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы.

F «Оғызнама» -ІІ ғасырдағы тарихи оқиғаларға байланысты туған әдеби шығарма. VI ғасырда парсы тіліне, ІХ ғасырда араб тіліне аударылған.

1. « Оғызнаманың » ескі нұсқасын ХІІІ ғасырда бірінші жазып қалдырған тарихшы: Рашид ад-Дин.
2. «Оғызнама» дастаның XVII ғасырдатолық; жазып қалдырған: Әбілғазы хан.

Ø Ежелгі түріктердің наным-сенімдері мен діні

1. Ежелгі түріктер табынған: отқа, табиғатқа,көкке (Тәңірге).
2. Түріктер отбасына шапағатын тигізеді деп табынған: «Ұмай анаға».
3. Жетісу қазақтарының да Ұмай анаға табынатынын жазған ғалым: Ш. Уәлиханов.

• Ежелгі түріктер Көк бөріге табынған.

v Қазақтарда бөріге табынудың белгісі – оның қасқыр атын атамауы.

Ұлы Жібек жолы

Ø Ұлы Жібек жолының пайда болуы және халықаралық қарым-қатынасты дамытудағы тарихи маңызы

? Ұлы Жібек жолы туралы алғашқы мәлімет қытай монахы Сюань Цзяннің қолжазбаларында кездеседі.

1. (Б.з.б.)* 138 жылы Қытай императоры У-Дидің Батыс елдеріне аттандырған елшілігі қайтып оралды: 13 жылдан кейін.
2. Жібек жолының халықаралық қарым-қатынас жағынан жандана бастаған кезі: б.з.б. ІІ ғ. ортасында.
3. Қытай елінен алғаш рет жібек артқан керуендер Батысқа қарай жолға шыққан ғасыр: б.з.б. І ғасырдың ортасы.
4. Б.з.б. ІІ–І ғасырларда Қытай елімен сауда байланысын жасаған: Үйсін мемлекеті.
5. Алғашқы кезде сауда жолында елшіліктер арасында және патшалар үшін аса бағалы тауар, ақша немесе құнды сыйлық орнына жүрген: Жібек.
6. Жібек матаны алғаш өндірген халық: Қытай.
7. Қытай императорының атынан жібектен жасалған әшекейлі киімдер сыйлық ретінде жіберілді: Иран шахына.
8. Жібектің бүкіл Еуразияға әйгілі болған кезеңі: VI ғасыр.
9. Жібек сауда жолына «Ұлы» сөзінің қосылу себебі: кең байтақ Шығыс өлкелері мен Батыс өлкелерін байланыстырды.
10. Сауда жолына байланысты 568 жылы дипломатиялық келісім жасасқан елдер: Түрік қағанаты мен Византия.
11. 568 жылы Түрік қағанаты мен Византия мемлекеті одақ құрды: Иранға қарсы.
12. Жібек өндіруді дамытып, Қытаймен бәсекеге түскен ел: Соғды.

v Қытайдың кейбір қалаларында соғдылықтардың сауда отарлары болған.

1. Соғды тілінде жазылған қол жазба Жібек жолы арқылы жеткізіліп, осы уақытқа дейін сақтаулы тұрған ел: Жапония.

14. Соғдылардың жібек сататын орындары болған Жапонияның ертедегі астанасы: Нарға.

v Жапонияның ертедегі астанасы Нарға қаласында жібек сататын орындары болған. Дәлел: ондағы ғибадатханада соғды тілінде жазылған қолжазбаның сақталуы.

15. Жібек жолы арқылы асыл тұқымды жылқылар тасылған өңір: Орта Азия.

v Шығыс елдерінен пілдер мен мүйізтұмсықтар, барыс пен арыстандар, аң аулауға және саятшылық құруға қажетті құстан (қаршыға, бүркіт).

1. Жібек сауда жолы арқылы ерте кезден көп елге тараған қазіргі кезге дейін базарда сатылатын көкөніс түрі: қытай немесе болгар бұрышы.

17. Жібек жолы арқылы соғдылар түріктерден үйренді: мал өсіруді.

18. Жібек жолы бойындағы мәдени байланыста ерекше байқалған рухани мәдени сала: Музыкалық мәдениет.

 

Ø Ұлы Жібек жолының Қазақстандағы сілемдері

1. Жібек жолының басы басталатын аймақ: Қытай жеріндегі Хуанхэ өзені
2. Жібек жолының батысқа шығу үшін оңтүстік және солтүстік бағыттары тармақталған жер: Іле, Ыстықкөл.
3. Ұлы Жібек жолының батысқа шығатын оңтүстіктегі бағыты: Ферғана, Иран, Ирак, Сирия мен Жерорта теңізі.

v Солтүстік бағыт: Оңтүстік Қазақстандығы Испиджаб қаласына келіп екі тармаққа бөлінген:

1. Орта Азияға қарай.

2. Түркістан арқылы Сырдарияның төменгі ағысымен Батыс Қазақстанға шығып, Қара теңіздің солтүстік-шығыс жағын айналып, Еуропаға қарай өткен.

1. Қазақстанның Оңтүстік-Шығысындағы Шығысқа шығатын керуен жолының негізгі қақпасы: Жетісу.

v Шығысқа шығатын жолдың басты бір бағыты оңтүстік-батыс Жетісу жерінен өтеді.

1. Жетісу аймағының орта ғасыр қалалары мен қыстаулары негізінен орналасқан: Жібек жолы бойында.
2. Ұлы Жібек жолының Шығысқа шығатын басты қақпасы оңтүстік-батыс Жетісудан өткен бағыты: Тараз, Алматы, Жаркент.

v Екінші солтүстік-шығыс бағыты: Алматы, Қойлық, Жоңғар қақпасы.

v Үшінші бағыт Тараздан шығып, Сарқан жері арқылы солтүстік-шығыс Қазақстанға бет алды.

1. Жібек жолының Қазақстандағы солтүстік–шығыс тармағы арқылы Монғолияға Мөңке ханға барып қайтқан елші: В.Рубрук.
2. Атақты елші, саяхатшы Рубруктың; Монғолияға барып қайтқан бағыты: Құлан, Хантау, Балатопар, Айнабұлақ;.
3. Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан Оңтүстік Қазақстандағы сауданың басты орталықтары болған қалалар: Тараз, Испиджаб.
4. Византия шеберлерінің жасаған күміс құмыралар табылған қала: Тараз.
5. Қытайдың әдемі фарфордан жасаған ыдыстары табылған ортағасырлық қалалар: Талғар, Испиджаб, Отырар.
6. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, діни мешіт-медреселердің; орындары табылған Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар: Испиджаб, Тараз, Баласағұн.
7. Испиджаб қаласында Жібек жолы бөлінді: 2 (екі) тармаққа.
8. Испиджабтан Жібек жолының оңтүстік-батыс бағыты бет алды: Шаш қаласына.
9. Ұлы Жібек жолының торабында орналасқан Отырардан шыққан керуеннің Сырдария арқылы жеткен қаласы: Васидж.

v Одан әрі шыққан жол Сырдың бойымен жоғары өрлеп, Сүткент қаласы арқылы Шашқа, төмен қарай Жент қаласына жеткен.

1. Сығанақ; қаласынан Ақсүмбе қаласы арқылы Жібек жолының бір тармағы бағытталды: Орталық Қазақстанға.

35. Жібек жолы арқылы асыл тұқымды жылқыларды осы елден әкелді: Орта Азия.

1. XIII-XIV ғғ;. Жібек жолындағы сауданың бәсеңдеп, қалалардың әлеуметтік экономикалық жағынан күйреуіне алып келген оқиға: Монғол шапқыншылығы.
2. ХVІІ ғасырдан бастап Ұлы Жібек жолы қатынасының әлсірей бастауына әсер еткен басты оқиға: Теңіз жолдарының ашылуы.