VI–IX ғасырлардағы Қазақстан мәдениеті

Ø Қала және дала тұрғындарының материалдық мәдениеті

1. Ерте орта ғасыр кезінде қалаға айналған: қыстаулар.
2. VI-IX ғасырларда түріктердің қалалық мәдениеті дамыған аймақ: Оңтүстік Қазақстан және Жетісу.
3. VI-IX ғасырларда қалалық мәдениет дамыған, Тараз, Талхир (Талғар), Алмалық, Қойлық; қалалары орналасқан өңір: Жетісу.
4. VI-IX ғасырларда отырықшылық мәдениет орталығы болған Отырар, Йасы, Сығанақ, Сауран қалалары орналасты: Оңтүстік Қазақстан.
5. VI–IX ғасырларда Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда болған әлеуметтік–экономикалық өзгерістер:

R Мал өсірумен шұғылданатын тұрғындар арасындағы кедейленген топтар егіншілікпен, қолөнермен айналысып, қыстақтар мен қала тұрғындарының санын көбейтті.

R Қала мен дала тұрғындарының арасында экономикалық байланыс дамыды.

1. Орта ғасырлық қалалардың құрылыс жүйесі үш бөліктен жасалған:

1. Орталық бөлік (цитадель) à бай-шонжарлар.

2. Екінші бөлік (шахристан) à тұрмысы орташа қалыптағы тұрғындар, қолөнер шеберлері.

3. Үшінші бөлік (рабад) à егіншілер, кедейлер.

1. Сайрам қаласының қытай жылнамаларындағы атауы: Испиджаб.
2. Оңтүстік Қазақстанда маңызды сауда орталығы болған «көпестер» қаласы атанған: Тараз.
3. Киіз үй туралы деректер кездесетін елдер: Араб, Қытай.
4. Көшпелілердің материалдық мәдениетінен мәлімет беретін: Қару-жарақтар.
5. Қолөнер бұйымдарын жасауда түріктер ерекше көңіл бөлген зат: Кісе белдік.

v Шонданайда сақталған заттар: қайрақ, шапқы.

v Қында сақталған зат: пышақ;.

v Оқшантайда сақталған зат: мылтықтың оқ-дәрісі.

1. Түріктер қажетті киімдердің барлығын: өздері тікті.
2. Қала тұрғындарының арасында қыш құмыра жасау өнерінің жақсы даму себебі: Қала тұрғындары бір жерде тұрақты өмір сүруі, шеберханалардың болуы.
3. Түріктер кен қорыту ісімен таныс: V ғасырдан.

R VIII–IX ғасырларда күміс заттарды шығару өндірістің негізгі түріне айналған аймақ: Жетісу.

v Түсті металдар өндірілген аймақтар: Шу, Іле бойлары мен Қаратау.

 

Ø Сауда мен ақша айналымы

1. Сауда негізгі үш бағытта жүрген:

1. Халықаралық сауда.

2. Қалалардың өз аумағындағы сауда.

3. Қала мен дала арасындағы сауда.

1. Ерте орта ғасырларда Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу өңірінде халықаралық сауданың дамуына ықпал етті: Ұлы Жібек жолы.
2. Сауда қатынасын дамыту мақсатында Иран, Византия елдеріне елшіліктер жіберіп, байланыс орнатуға ұмтылған түрік қағаны: Иштеми.
3. Ерте орта ғасырларда Жетісу жерінде теңге шығару ісін дамытқан: Түргештер.
4. Таразда табылған түргеш теңгелері соғылған кезең: VIII ғасыр.
5. Кангу Тарбан деген түрік бірлестіктерінің теңгелері табылған: Сырдария бойындағы қалалардан.

 

Ø Архитектура және өнер (VI – IX ғ.)

• Архитектура латынша құрылысшы деген мағына білдіреді. Құрылыс дегеніміз – жобасы күрделі, биік, әсем салынған архитектуралық ғимарат.

1. VII–VIII ғасырлар арасында басталып, бітпей қалған Тараз қаласынан 40 км жерде орналасқан ғимарат: Ақыртас (Тасақыр).

v Ақыртас аталу себебі, құрылыс материалына пайдаланылған тас блоктардың бір жағы ақыр сияқты ойылған.

1. Қазақстан мен Қарақалпақстан шекарасы арасында орналасқан ортағасырлық сәулет өнері туындыларының бірі: Білеулі ғимараты.
2. Су сақтау әрі белгі мақсатымен құдықтардың үстіне тұрғызылған күмбезді ескерткіш: Сардоба.
3. VI–IX ғасырларда қазақ жерінде салынған сардоба: Мырзарабат және Якка.

v Екі сардоба да Мырзашөл керуен жолының бойына салынған.

1. VI–IX ғасырларда салынған Мырзарабат және Якка сардобаларының құрылыс жүйесі және жобасы ұқсас: Киіз үйге.

• VI-IX ғасырлар арасында Қазақстанда дами бастаған архитектуралық құрылыстың бір сипаты діни сенімге байланысты.

1. VIII ғасырда Қарлұқ, Қимақ қағанаттар дәуірінде кең тараған, құрылыс жүйесі киіз үйге ұқсас діни құрылыс жүйесі: Дың ескерткіштері.

v Дың қаза болған адамды жерлеген жерге тұрғызылған, ислам дініне дейінгі қазақ жеріндегі сәулет құрылысының бір түрі.

v Дың ескерткіштерінің көп сақталған жерлері: Орталық Қазақстан, Жетісу, Тарбағатай, Маңғыстау.

1. VII ғасырдың аяғы және VIII ғасырдың басында Ақбешімде (Суяб) салынған діни құрылыс :Будда ғибадатханалары.
2. Ислам дінінің архитектуралық құрылыс жүйелері салына бастаған уақыт: ІХ ғасырдың екінші жартысы.
3. Баба-Ата мешітінің; сыртқы көрінісіндегі жартылай сфера тәрізді күмбездер саны: 5 (бес).

 

Ø Бейнелеу өнері. Мүсін өнері

1. Орта ғасырдың басында сәндеудің ең жақсы сақталған түрі – саз сылақтың қалың қабатын қөркемдеп оймыштау.

v Құйрықтөбе қамалы (Отырар маңы) – салтанатты жиын өткізетін залдың аркалары мен төбе тақтайларында бедерлеп салынған құдай суреттері болған. Суреттердің сюжеттері діни және мифтік сипатта болған.

1. Көне түрік дәуіріндегі тас мүсіндердің орхон жазуындағы атауы: «Балбық».
2. Бабалар құрметіне қабір басына қойылатын мүсін тас: Балбал тас.
3. Қазақстандағы түрік дәуірінде кең тараған балбал мүсіндері негізінен жасалды: Тастан.
4. «Күлтегін» жазуының авторы: Йолығ-тегін

v Ол әкесі Білге қағанға ескерткіш орнатқанда: «Әкем қағанға балбық тіктім» деп жазған.

1. Түріктердің ата-баба аруағына табынғандықтарына дәлел: Балбал тастар.

• Балшықтан жасалып, үстінен лай қабаты жағылып, бет-әлпеті қызыл сырмен боялған будда мүсіндері табылған: Жетісудағы қалалардан.
• Жартастарға салынған суреттер мазмұны жағынан екі топқа бөлінеді:

1. Салт аттылар (түрік қағанаттарының әскери-саяси сипатын танытады. Олардың қолында ту бейнеленген), қаумалап аң аулау, көшіп-қону, жекпе-жек бейнеленген көріністер.

2. Аңдардың бейнлері.