Арақытайлар

(1125-1212 ж.)

Ø Қарақытайлардың Жетісуға қоныс аударуы

1. Қидандардың б.з.б. уақытта өмір сүрген аумағы: Қытайдың солтүстігі ( Орталық Азия (Солтүстік Монғолия), Маньчжурия, Уссури өлкесі(қытай деректері)).
2. Х ғасырда Батысқа қарай жылжыған қидандардың бір бөлігінің мұсылман деректеріндегі атауы: «қарақытайлар».

F Қидан тайпаларының этникалық тегі мен тілі туралы пайымдаулар әр түрлі:

R Қидандар тұнғұс-монғол тілдес халық.

R Араб, парсы деректерінде, олар түркі тілдес.

1. 924 жылы қидандар тарапынан құрылған мемлекет: Алтайдан Тынық мұқитқа дейінгі аумақты алып жатқан Ляо мемлекеті.

F Жетісуға қарақытайлардың келіп орналасуына негізінен екі себептің әсері болды:

1. Орталық Азиядан батысқа қарай жылжыған түрік тілдес тайпалардың қарақытай жерлерін жаулап алуы.

2. Қарахан мемлекетінің әлсіреуі. Қарахан билеушісі қарақытайларға шығыстағы шекарасын қорғау қызметін тапсырды. Олар қызметтері үшін үлесті жер алып отырған.

1. 1125 жылы Ляо мемлекеті құлағаннан кейін, Жетісуға келіп қоныстанған40 мың түтін қиданға басшылық еткен: Елюй Даши

v 1125 жылы қарақытай әскерлері Жетісудың орталық аудандарына кіріп, Баласағұн қаласын басып алды.

1. Қарақытай мемлекетін құрған орталық-азиялық тайпа: Қидандар.
2. Қарақытай мемлекетінің негізін қалаған: Елюй Даши.
3. Қарақытай мемлекетінің орталығы – Баласағұн қаласына жақын жердегі Ғұз орда.
4. Қарақытай билеушісінің лауазымы: гурхан.

Ø Саяси жағдайы

1. 1137 жылы Ходжент жанында қарақытайлар ойсырата соққы берді: Қарахан әскеріне.
2. 1141 жылы Самарқан қаласына жақын Қатуан даласында қарақытайлардан жеңіліс тапқан: қарахан-салжұқ әскерлері.

R Қарақытайлар Мауараннахрдың; орталық бөлігін басып алады.

R Қарахандар қарақытайлардың вассалы болып, алым-салық төлеп отыруға мәжбүр болған.

1. Хорезмшахының қарақытайларға жылына төлеген салық мөлшері: 3000 алтын динар.

R Қарақытайлар батысында Әмударияның төменгі ағысын толығымен, шығыста Гансу жеріндегі ұйғырларды, оңтүстікте Балх пен Хотан жерлерін бағындырады. Солтүстік-шығысы наймандармен шекаралас жатты.

1. 1171-1172 жылдары қарақытайлардың Хорезмге қайтадан жорық жасау себебі: Хорезм шахының салық төлеуден бас таруы.

R Осы кезде Хорезм шахы әл-Арслан қаза болып, оның балаларының арасында билік үшін талас туады. Тақ үшін таласта Текеш қарақытайлардың көмегімен ел билігін өз қолына алады.

1. 1198-1204 жылдары қарақытайлардың; Хорезм шахымен бірігіп соғысқан Ауғанстан жеріндегі тайпа: Гурид.

v Текештен кейінгі Хорезм шахы Мұхаммед Самарқан сұлтанымен келісімге келіп, қарақытайларға қарсы шығады. Өз одақтасынан айрылған қарақытайлар гурид тайпаларымен соғыста ауыр жеңіліске ұшырайды.

1. 1208 жылы қарақытайларды шығыста жеңген: наймандар.
2. Қарақытай мемлекеті біржолата құлады: 1212 жылы.

v Соңғы гурхан найман ханы Күшліктің; қолына түсіп, оның жерлері біржола наймандардың иелігіне айналады.

1. Қарақытай мемлекетін құлатқан мемлекеттер: Хорезм, Найман.

 

Ø Қоғамдық құрылысы

1. Елюй Даши кезінде бір әскери басшының; қол астынадағы жауынгер саны: 100.
2. Қарақытайлардағы мұрагерліктің өзіндік ерекшелігі: әйел адамдар да мұрагер бола алған.

v Әйел жағының тегі хан тұқымынан болуы міндетті еді.

1. Елюй Дашы 1143 жылы қаза болған соң билікті қолына алған: әйелі Табуян.
2. 1150 жылдан кейінел басқарған, ержеткен Елюй Дашидің баласы: Иле.

v Оның тұсында халық санағы жүргізілді.

1. Алғаш рет халық санағы жүргізілген орта ғасырлық мемлекет: Қарақытай.
2. 1155 жылы Иле қаза болған соң, ел билеген Елюй Дашидің қызы Бұсұған.

 

Ø Алым-салық жүйесі

& Қарақытайлар өздері жаулап алған қалалар мен отырықшы қоныстарды қиратпаған. Сондықтан да жергілікті халық оларға онша қарсылық көрсетпеді.

1. Қарақытай мемлекетіндегі салық жинау жүйесі: Түтін басына.

v Әрбір үйден (шаңырақтан) жиналған салық мөлшері: 1 (бір) динар.

v Егістік жерлер халыққа беріліп, тиісті салығы арнайы адамдар арқылы жинастырылған.

F Отырар, Тараз қалаларында алым-салықты гурханның арнайы жіберген адамдары жинап отырды. Ал басқа аймақтардан салық жинау, оны қарақытайлардың орталығына жеткізу жергілікті феодалдарға жүктелген.

1. Жетісудың егіншілікпен айналысатын тұрғындары билеушіге төлеген: өнімнің оннан бір үлесін.
2. Ірі қалалар әкімдерінің гурханға жыл сайын төлеп отырған салығы: Харадж.
3. Қарақытайлар бағынышты халықтарға салық салуды күшейтіп, ашық тонауға көшті: ХІІ ғасырдың екінші жартысы.

v Осыған байланысты қарақытайларға қарсы халық көтерілістері жиілей бастады.