Мәтіннің ақпараттылығы

газеттік-ақпараттық аударма – жаңа мәліметтерді, тың деректерді, тосын оқиғаны оқырмандарға жеткізу. Мұндай мәтіндер әр алуан сипатта: қысқаша ақпараттық хабарлар, ресми хабарлар, мақалалар, шағын және кең көлемді сұхбаттар, тақырыптық әрі белгілі бір мәселеге қатысты мақалалар, хабарландыру, репортаж т.б. түрде беріледі. Алайда газет-журналдың қалыптасқан өзіндік бірыңғай, дербес стилі болады. Спорт газеттерінде спорттық стиль қалыптасқан сөз қолдану үлгісі болса, мәдениет баспасөзі эстетикалық, өнер ғылымы мәтіндеріне негізделеді. Әр саладағы баспасөздің өзіндік мақсат-мүддесі, идеологиялық нысаны, тақырыптық бағыт-бағдары қалыптасады. Газеттік-ақпараттық аударма өз ішінде екіге бөлінеді:
а) Газет мәтіндерін аудару. Түпнұсқаға деген дәлдік тұжырымын қатаң сабақтастыру негізінде жүргізіледі. Бұл көбінесе ресми ақпараттық хабарлар, саяси келісімдер, қаулы, жарғылар, қысқасы үкіметтік маңызды құжаттарда қатаң сақталынады.
ә) Публицистиканы аудару – қоғамдық өмірдің өзекті мәселелері мен құбылыстарына арналады. Публицистикалық мәтіндер оқиғалық, ақпараттық, сыншылдық-талдамалық, саяси пікірталастық болып келеді. Ғылыми-ақпараттық мәтіні процесті, шындық құбылысын сипаттайды, түсіндіреді, талдайды, алдын ала пайымдайды, шындықты теориялық тұрғыдан дәлелдейді.

Главная, общая цель создания текста (любого) – сообщение информации. Любой текст заключает в себе какую-либо информацию. Общее количество информации, содержащейся в тексте, – это его информационная насыщенность.

Однако ценностью обладает прежде всего новая информация, полезная, т.е. прагматическая, именно она является показателем информативности текста. Информационная насыщенность текста – абсолютный показатель качества текста, а информативность – относительный, поскольку степень информативности сообщения зависит от потенциального читателя. «Информативность текста – это степень его смысло-содержательной новизны для читателя, которая заключена в теме и авторской концепции, системе авторских оценок предмета мысли» ^[1].

Мера информативных качеств текста может снижаться или возрастать. Так, информативность (с точки зрения прагматики текста) снижается, если информация повторяется, и, наоборот, она повышается, если текст несет максимально новую информацию.

45) үпнұсқа мәтінін бірден түгел аудару мүмкін емес, сондықтан аудармашы оны бөлшектейді де, әр бөлікті аударады.

Аудару кезінде бөлінбейтін, шартты тәуелсіздігі бар және аудармада өзіндік шешімін талап ететін сөз тізбегінің жеке бөлшектері аударма бірліктері деп аталады. Аударма бірліктері дегеніміз мәтіннің көлемі жағынан бірдей бөліктері емес. Олардың көлемі аудармашының кәсіби деңгейіне (оның шет тілін білу дәрежесіне, мәтінде баяндалған мәселені ұғынуына, есте сақтау қабілетіне, жұмыс тәжірибесіне, әрекет шапшаңдығына, т.б.) және жұмыс жағдайына (жазбаша не ауызша ма, мүлдем тыныш жағдайда немесе шулы жерде, ізбе-із немесе ілесе аударуына) байланысты болады. Осы факторларға байланысты аударма бірлігі деп түпнұсқа мәтіннің тұтас аударылатын кез келген ең кіші бөлігі аталуы мүмкін (ол сөз, сөз тіркесі, сөйлем де бола алады). Дегенмен, мәтіннің кейбір бөлшектері аударма бірлігінің қасиетін барлық жағдайда сақтайды. Бұл штамптар, жағдаяттық клишелер, терминдер және көркем оралымдар (бейнелі сөздер).

Штамп (неміс тілінен stampfe < негізі итальян тілінен stampa – мөр) дегеніміз (ауыспалы мағынада) ауызекі тілде, баспасөз материалдарында, ресми іс-қағаз мәтіндерінде, т.б. кездесетін жиі қолданыстағы тұрақты тілдік формулалар. Кез келген сөз, сөз тіркесі, сөйлем жиі қолданудың нәтижесінде штамп бола алады. Мысалы, қолын куәландырамын (подпись заверяю), тізімі қоса беріледі (список прилагается), белгіленген тәртіппен (в установленном порядке) т.б.

Қолданыстағы жиі қайталанатын кез келген тілдік формула, өзгеріссіз пайдаланатын үлгі штамп болуы мүмкін. Сөйлеу кезінде штамптарды кеңінен қолданудың өзіндік ерекшелігі бар. Олар әр кез мәтінді қабылдап дайындауға аз уақыт бөлінген жағдайда тез арада ыңғайлы ақпарат алмасуға мүмкіндік береді. Міне, сондықтан штамптар көбіне-көп ауызекі тілде және ақпарат құралдарында, баспасөз материалдарында қолданылады. Белгілі француз тілшісі ғалым Ш.Балли бұл туралы былай деп жазған: «Газеттер тілі штампқа толы, басқаша болуы да мүмкін емес: өйткені сөйлесімде жиі қайталанып қолданылатын сөздерсіз тез және дұрыс жазу қиынға түседі» [Ш.Балли:1955. Б. 109].

Мәтін – аударманың негізгі бірлігі. Туындының тілі сияқты мәтіндер де әртүрлі болады. Соған байланысты аударма үшін барынша кеңінен таралған мәтіндердің функционалды-стилистикалық жіктемесі ұсынылады.

В.В.Виноградовтың жіктемесіне сәйкес, төмендегідей функционалды стильдерді бөліп көрсетуге болады: ресми-іскери, көсемсөз, ғылыми, ақпараттық, көркем, ауызекі-сөйлеу стильдері.

Егер мәтін түрлерін төмендегі сызбада орналастырар болсақ, онда мәтіндердің когнитивтік және эмоционалды бағыттылығына қарай төмендегідей сипатқа ие болады:

 

Ғылыми-техникалық мәтіндер	Ресми-іскери мәтіндер	Публицис­тикалық мәтіндер	Ауызекі-сөйлеу мәтіндері	Көркем мәтіндер

| | | | |

Когнитивтік эмоционалды

(танымдық) мағына

47) Сөздіктердің түрлері[өңдеу]

Сөздіктердің түрлері өте көп, шартты түрде оларды лингвистиқалық, филологиялық және анықтама сипатындағы энциклопедиялық Сөздіктер деп бөледі.Энциклопедиялық сөздіктерде белгілі бір салаға қатысты ұғым, дерек, зат, құбылыстар сипатталса, лингвистикалық Сөздіктер әліпбилік тәртіппен белгілі бір тілдің лексикасы мен фразеологиясын түсіндіруді мақсат тұтады. Мұндай сөздіктер әдеби тілдің әбден қалыптасып, халықтың тіл мәдениеті кемелденген тұста, сөз байлығын нормалық тұрғыдан сипаттау қажеттілігі туындаған жағдайда жасалады. Лингвистикалық сөздіктердің бірнеше түрлері бар: екі тілді не көп тілді аударма сөздіктер, т.б. Аударма сөздіктер бір тілдегі сөздерді басқа тілдің балама сөздерімен беріп, ұлттар арасында сөз алмасу үрдісін, өзара қарым-қатынас жасауды дамытса, түсіндірме сөздіктер сөздердің лексика-грамматикалық сипатын, экспрессивті-эмоционалды бояуын танытып, маңызды ақпараттық дереккөзін сақтаған рухани қазына ретінде қабылданады (қараныз Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі).

Көп елдерде ұлттық тілдің түсіндірме сөздіктерін жасау мемлекеттің тіл саясатының негізгі бөлігі ретінде арнайы мемлекеттік бағдарламаларға енеді. Синонимдер сөздігісөздің экспрессивті-стилистикикалық реңі мен мағынасын сол сөзге мағынасы жағынан жуық келетін басқа бір сөзбен түсіндіріп, синонимдік шоғыр жиынтығын құрайды.Омонимдер сөздік тұлғасы бір, мағыналары әр түрлі сөздерді, ал антонимдер сөздігі мағыналары қарама-қарсы сөздерді қамтиды. Фразеологиялық сөздіктер тілдегі тұрақты тіркестердің (идиомдар, фразеологизмдер) мағынасын түсіндіріп, стилистик. сипатын айқындайды. Этимологиялық сөздіктер жеке сөздердің тарихын, шығу төркінін ашады. Орфографиялық сөздік сөздердің дұрыс жазылуын, ал орфоэпиялық сөздік дұрыс айтылуын көрсетеді (қараңыз Қазақ тілінің орфографиялық сөздіктері;Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктері). Терминологиялық сөздіктер жеке ғылым салаларына байланысты терминдерді түсіндіреді, олардың түрлері кәсіп салаларына қарай ұдайы толығып отырады.

Лингвоелтану сөздігі белгілі бір тілде сөйлеушілердің ұлттық ерекшеліктерін сипаттайды. Топонимикалық сөздіктер жер-су аттарын түсіндіруге, қаламгер тілінің сөздігі оның шығармаларының көркемдігін, ұлттық тіл байлығын қолдану ерекшелігін тануға арналған. Мұнан басқа да диалектологиялық, ономастикалық, паронимдік, жиілік, жаңа атаулар, т.б. сөздік түрлері бар. Техниканың дамуына байланысты сөздік түзудің компьютерлік технологиясы жасала бастады. Компакт-дискімен таратылатын немесе компьютерлік жүйенің серверлерінде орналастырылған түрлі электрондық сөздіктер бар.

*** В отношении роли словарей в работе переводчика существует несколько заблуждений.

Во-первых, вопреки распространенному мнению, словари — это не единственное вспомогательное орудие в руках переводчика, хотя, пожалуй, одно из самых надежных и необходимых.

Во-вторых, словари могут быть использованы отнюдь не при любом переводе. Например, для устного переводчика словарь представляет собой лишь подсобное средство. С помощью словаря он может подготовиться к своей работе или уже после работы проверить те или иные слова (или отдельные значения уже известных ему слов), которых он не знал или в которых до конца не уверен, но они встретились ему в процессе перевода и он их перевел интуитивно, исходя из контекста.

 

Надо сказать, что и в письменном переводе, особенно в условиях дефицита времени, словарь используется только тогда, когда без него не обойтись. Другими словами, нельзя думать, что достаточно знать основы языка, иметь словарь (двуязычный) и этого вполне достаточно, чтобы быть переводчиком.

В-третьих, репутация двуязычных словарей как самых полезных для переводчика, как панацеи от любых переводческих проблем не выдерживает критики, если мы посмотрим на реальный переводческий процесс. Они скорее более полезны в обучении иностранным языкам.

В-четвертых, функция двуязычных словарей в работе переводчика состоит не в том, чтобы дать готовый вариант перевода того или иного слова или выражения. Как раз наоборот, обращение к словарю в поисках неизвестного слова или его значения — только начальный шаг. Опять-таки, вопреки широко распространенному заблуждению, эквивалент или эквиваленты того или иного слова, приведенные в соответствующей статье двуязычного словаря, не так часто, как принято считать, оказываются пригодными для перенесения в текст перевода.

Наконец, существует опасность впасть в другую крайность и не прибегать к словарю вовсе. Нередко самоуверенные горе-переводчики попадают в капканы неправильно понятых из контекста и, следовательно, неправильно переведенных слов, что искажает смысл целых предложений или даже всего текста. Кроме того, медвежью услугу таким «мастерам своего дела» часто оказывают «ложные друзья переводчика». Будучи похожими по форме на слова ПЯ, эти единицы текста оригинала могут (порой существенно) отличаться от них по своему значению. Уверенному в своем знании этих слов переводчику и не приходит в голову, что перед ним его «ложный друг», и он ничто-же сумняшеся совершает ошибку.

Аударматанудың негізгі мәселелеріне тіларалық эквиваленттілік, эквиваленттілік және барабарлық, заңға сыйымды лайықтылық теориясы, эквивалентсіз лексиканы аудару және тағы сол сияқты мәселелер (В. С. Виноградов, Г. И. Исина, В. Н. Комиссаров, С. С. Прокопович, Л. К. Латышев, Я. И. Рецкер, А. Д. Швейцер және т.б.) жатады.