Сібір хандығы

(1563 – 1598 ж.ж)

«Сібір» атауы б.з.б. І мыңжылдықта Ертіс алқабын мекендеген «сыпыра» этникалық атауынан шыққан.

Сібір хандығының негізгі жерлері Тобыл, Тура өзендерінің аңғары. Астанасы Тобыл бойындағы Искер қаласы. Негізін салушы Көшім хан.

Қ.Жалайри «Жылнамалар жинағы» еңбегінде Көшімді Шайбани әулетіне жатқызған. Әбілғазы да «Түрік шежіресінде» соны растайды. Н.Карамзин мен А.Левшин т.б. тарихшылар Көшімді қазақ ақсүйегіне жатқызады. Ш.Уалиханов Көшім қырғыз (қазақ) сұлтаны болған деген пікірді айтса, жылнамашы Есипов Көшімнің Сібірге «қазақ ордасынан», яғни қазақ даласынан келгенін ашып жазған.

Көшім 1510ж. Ноғай Ордасының Алтыұл деген ұлысында дүниеге келген, әкесінің есімі Мұртаза. 1563ж. Көшім Сібір жеріндегі тайбұға руын жеңгеннен кейін Сібірдің ханы атанады. Көшім көрші елдермен жақсы қатынаста бола отырып, үлкен қызын Ноғай князына ұзатты. Көшім билігі тұсында ислам діні кең қанат жайды. Сібір хандығында ислам дінін ортазиялық дінбасылар таратты. Көшімді Сібір хандығында дінбасылар мен саудагерлер қолдап отырды. Әлемдік саудада жоғары бағаланатын бағалы аң терілері мен қыран құстар Сібірдің басты қазынасы еді.

1574 – 1575ж.ж. И.Грозный Сібірге Личеницын отрядын шабуға аттандырды. 1582ж. Ермак тұтқиылдан Искер түбінен шығып, Көшім әскерін жеңді. Көшім жасақтарының ең осал жері оқ-дәрімен атылатын қарудың жоқтығы еді. 1584ж. Ермак Көшімнің бас батыры Сәтбектен жеңіліп, қашып бара жатып, суға кетіп өлді. Ермак өлген соң Көшім мен оның ұлы Әли Искерді қайтарып алды, бірақ мемлекет қайтадан көтеріле алмады. 1598ж. Көшім біржола жеңіліске ұшырап, Сібір хандығын Ресей жаулап алды.