Ноғай ордасы
(XIVғ. аяғы – XVIғ.) Территориясы Еділ мен Жайық аралығы. Ноғай Ордасының шекарасы Моғолстан мемлекетімен шектеспеген. Астанасы Сарайшық қаласы. Сарайшық – Кавказ бен Қырымды, Қарақорым, Қытаймен байланыстырған. Қала ХІІІ – XIV ғасырларда дәуірленген.Іргесі Хғ;. қаланған бұл қала 1580ж. Дон, Еділ, қазақтарының Жайық бойына шапқыншылық жасау салдарынан біржола қираған. Ноғай дегеніміз адамның аты. Ноғай Алтын Орда әскерінің қолбасшысы болған, Жошының немересі. Ноғай хан 1260 – 1306 жылдары Алтын Ордаға өз ықпалын жүргізген. Ол 1273ж. Византия императорының қызына үйленді. Алтын Ордадағы Ноғайға қараған рулар ноғайлы, ноғай елі деп аталып кеткен. Ноғай Ордасы Алтын Орданың; әлсіреуінен кейін пайда болды. XIVғ. аяғында Алтын ордада билік құрған Ноғайдың баласы Едіге Ноғай Ордасының негізін салды. Едіге Алтын Ордада 15 жыл билік құрып (1396 – 1411ж.ж.), «ұлы әмір», «беклербек» деген атақтар иеленген. Едіге Ноғай Ордасын 1411 – 1419 жылдары 8 жыл билеп, 1419ж. қаза болды. Ноғай Ордасы XV ғ. ортасында Нуриддиннің; (1426 – 1440ж.ж. Едігенің ұлы) тұсында Алтын Ордадан түпкілікті түрде бөлініп шықты. XVІ ғ. басында Ноғай Ордасы ыдырап 2-ге бөлінді: 1) Үлкен Ноғайлы (Еділдің Шығыс бөлігі 2) Кіші Ноғайлы (Еділдің батыс бөлігі) Ноғай Ордасы XVІ ғасырдың ортасында мемлект ретінде өмір сүруден қалды. Ноғай Ордасы құлағаннан кейін оның бір бөлігі Қазақ хандығының құрамына енді. Мәскеуге қосылуды жақтаған ноғайларды Хақназар хан Дон даласына ығыстырды. XVІ ғ. ІІ жартысында Мәскеуге қосылуды жақтаған Ноғай ұлыстарын талқандап, өзіне қосып алуы Қазақ хандығының күш қуаты мен беделін арттырған оқиға болды. Сондықтан да Хақназар хан өзін «қазақтар мен ноғайлардың ханымын» деп есептеген. Ш.Уалиханов қазақтар мен ноғайлар туралы «Екі туысқан халық» деп жазған. 1600ж. Үлкен Ноғайлы Б.Годунов тұсында орыстарға тәуелділігін мойындап, Ноғай елінің мырзасы Иштерек орыстың князі атанды.
|
