Моғолстан. Моғолстан территориясында бір ғасыр бұрын Шағатай мемлекеті өмір сүрді(ХІV ғ. ортасы - ХVІ ғ.басы) Моғолстан территориясында бір ғасыр бұрын Шағатай мемлекеті өмір сүрді. Астанасы Алмалық;. Шағатайдың жазғы ордасы орналасқан жер Іле өзенібойы (Құяш қаласы). Мемлекттің хронологиясы 1269-1346 ж.ж. аралығы. Бартольдтың;айтуынша: «Шағатай мемлекетінің негізін салушы Тува»(Дува). Туваның баласы Кебек хан қираған қалаларды қалпына келтіріп, өз атынан «кебеки» деген ақша шығарған. Кебек ханның інісі, мирасқоры Тармашырын Шағатай мемлекетінде исламды мемлекеттік дін еткендіктен халықтан «Алладин» деген есім алған. 1346ж. Шағатай мемлекеті құлауы нәтижесінде Моғолстан мемлекеті құрылды. Территориясы Жетісу, Қырғызстан аймақтары; астанасы Алмалық;. ХІV ғ. ортасы - ХVІ ғ.басында Шығыс Қазақстан Моғолстан мемлекетінің; құрамына енді. «Моғол» атауы «моңғол» сөзінен шыққан. Өйткені, түрік, парсы халықтары моңғолдарды осылай атаған. Моғолстан мемлекетін құруда басты роль атқарған дулат тайпасының ақсүйегі Әмір Полатшы болды. Моғолстанда туылған тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулатидың; айтуынша Шағатай хан Әмір Полатшыға адал қызмет атқарғаны үшін Маңлай – Сүбе деген жерді сыйға берген. Ол жер Шығыс Түркістаннан Ферғанаға дейінгі аймақ. «Тарихи Рашиди» еңбегінде бұл аймақтың, яғни Моғолстанның ұзындығы мен көлденең шекарасы 7-8 айшылық жол деп көрсетілген. 1348 ж. Моғолстанның бірінші ханы боп 16 жасар Тоғылық Темір сайланды. Ол басына шалма тақпағандар мен сәлде орамағандарды қатаң жазалады. М.Х.Дулатидың айтуынша Тоғылық Темір Моғолстанда бір түнде 160 мың; адамды ислам дініне кіргізген. ХІV ғ. исламның таралуына қатты көңіл бөлген хандар Өзбек хан мен Тоғылық-Темір болды. 1360-1361 ж.ж. Тоғылық Темір Мәуеренахрға жорық жасап, ол жерге баласы Ілияс Қожаны билеуші етіп тағайындады, өзі Моғолстанға оралған соң көз жұмды. 1365 ж. жазда (22маусым) Ташкент түбіндегі «Батпақ» деген жерде барлас тайпасынан шыққан Темір Ілияс Қожамен ұрыста жеңіліп, қашып құтылады. Шайқаста екі жақтан 10 мың әскер қаза тапқан. Моғолстан 1390 жылы Әмір Темірге толық тәуелділікке түсті. Моғолстан билеушісі Қызыр Қожа өзін Темірдің вассалымын деп мойындауға мәжбүр болды. ХV ғ. І ширегінде Моғолстан Мұхаммед ханның; тұсында тимуридтерден тәуелсіздік алды. Мұхаммед хан мемлекетті орталықтандыру мақсатында ислам дінін енгізді. ХV ғ. І жартысында Моғолстанға шығыстан ойрат тайпалары шабуыл жасай бастады. Уәйіс хан астананы Ілебалыққа көшіре отырып, ойраттарға батыл түрде қарсылық көрсетті. 1433-1462 ж.ж. Моғолстанда дулат әмірлерінің қолдауымен Уәйістің ұлы Есенбұға хан тағына отырып, ел басқарды. Ол 1456 ж. Әбілқайыр хандығынан Моғолстанның батысына ауа көшіп келген Керей мен Жәнібек сұлтандарды жақсы қабылдап, Шу мен Талас арасындағы Қозыбасы деген жерді сыйға тартқан болатын. Моғолстан ханы Есенбұға Керей мен Жәнібек сұлтандарды Әбілқайыр, Темір ұрпақтарына қарсы соғыста одақтас ету үшін қолдады. Моғолстанның келесі ханы Жүніс 1482-1485 ж.ж М.Шайбанимен одақ құрып, қазақ хандығының Ташкент пен Сайрам сияқты қалаларын басып алды. ХVІ ғ. басында Моғолстанның ең соңғы ханы Абдар Рашидтің; тұсында Моғолстан мемлекеті ыдырай бастады. ХVІ ғ. 50-60 ж.ж. Моғолстан ханы Абдар Рашид Жетісу мен Ыстықкөл маңындағы жерлерді басып алу үшін қазақ хандығына қарсы үлкен соғыс бастады, алайда, көп ұзамай Хақназардан жеңіліс тапты. Моғолстанның ыдырауы хандық билік үшін талас себеп болды.
|