Жж. Ішкі (Бґкей) ордасындаєы шаруалар кґтерілісі.
Кіші жїз территориясы – 850 мыѕ шаќырым. Бґкей ордасы Жайыќ пен Еділ аралыєында. Император I Павелдіѕ жарлыєымен Кіші жїз ќазаќтарыныѕ осы жерде кґшіп-ќонуы заѕдастырылєан уаќыт – 1801ж. Патша їкіметініѕ Кіші жїз руларыныѕ кїресін біршама бјсеѕдеткен – Жайыќ, Еділ арасында ќоныстануєа рўќсат беруі. Жас ќўс деген жерде хан сарайы салынды. 1827ж. ўйымдастырылєан 12 биден ќўралєан Орда јкімшілігініѕ басты ќўрамды бґлігі – хандыќ кеѕес. Кґтеріліске себеп болєан Жјѕгір ханныѕ ґз ќайын атасы Ќарауылќожа Бабажанўлын Каспий теѕізі ґѕірінде кґшіп жїрген ќазаќ руларына билеуші етіп таєайындауы тїрткі болды. Исатайдыѕ Орынбор генерал-губернаторыныѕ кґрсетуі бойынша жала жабылып, сотќа тартылєан жылы – 1823ж. Ішкі Ордадаєы кґтеріліс бґлінді – їш кезеѕге. 1837ж. 15-ќазанда Теректіќўм деген жерде ауылы талќандалєан Жјѕгірдіѕ сыбайласы – Балќы Ќўдайбергенўлы. 1837ж. ќазанда ханныѕ резиденциясын ќоршаєан кґтерілісшілер саны – екі мыѕ. 700 жїз казак јскері, 400 жїзден астам хан жасаќтарынан ќўрылєан жазалаушылар Исатай ќолына ќарсы тўрды – 1837ж. ќараша. Исатай кґтерілісін басуды тездеткен жаєдай – Кенесары кґтерілісініѕ Кіші жїз жерін шарпуы. Исатайды ўстап берген адамєа – 1000 сом тігілді. Кґтерілісшілер Гекке мен Жјѕгірдіѕ біріккен јскерімен Тастґбе деген жерде кездесті. Исатай Аќбўлаќ деген жердегі аќырєы шайќаста ќайтыс болды – 1838ж. Исатай кґтерілісі бойынша сот жазалау ісін басќарєан – Гекке. Исатай кґтерілісінен кейін Ішкі Ордадаєы 1842ж. шаруалар кґтерілісін басќарєан – Аббас Ќошайўлы, Лаубай Мантайўлы. М. Ґтемісўлы ґлтірілді – 1846ж. XIX є. 50-жылдары ќазаќ шаруаларыныѕ патша їкіметініѕ отарлау саясатына ќарсы кїресі – Ж. Нўрмаєамбетўлы. 1843ж. Жанќожа ќўлатќан бекініс – Хиуа бекінісі. 1756ж. Жанќожа батыр Жаѕа ќаланы кґтеріліс тірегіне айналдырды. Райым(Ќазалы) бекінісі салынды – 1847ж. Жанќожа кґтерілісі жаншылды – 1860ж. XIX є. 50-жылдары Арал бойындаєы кґтерілістіѕ жетекшісі – Есет Кґтібарўлы. Орынбор јкімшілігі Есетті ўстауды жїктеді – Арыстан Жантґринге. 1855ж. шілдеде Есет тобы ќырып салєан – Жантґрин тобын. Есеттіѕ Орынборєа барып лажсыз патша билігін мойындаєан уаќыты – 1858ж. 1820ж. Хиуа ханы Мўхамед-Раќым 2000-єа жуыќ ќазаќ ауылын шауып кетті. Ќазаќ шаруаларыныѕ Ќоќан хандыєына ќарсы Тетек тґре бастаєан кґтерілісі 1821ж. болды(10 мыѕ). Балаларды Орта Азия базарларында ќўлдыќќа сатты. Ќоќан езгісіне ќарсы ќазаќ-ќырєыз шаруаларыныѕ Јулиеата маѕындаєы кґтерілісі 1858ж. болды. 1858ж. Ќоќан ханы Хўдияр ќазаќ феодалдарын ќабылдап – Ішінара жеѕілдіктерге келісім берді. 1858ж. Ќоќан езгісіне ќарсы кїрестіѕ тарихи маѕызы – Ќоќан езгісінен ќўтулуєа себепші болды.
|