Азіргі заман ақпарат мәдениеті. Бұқаралық ақпарат құралдары

Бұқаралық ақпарат құралдары дегеніміз мерзімді және мерзімсіз басылымдар, қалың көпшілікке арналған радио және телебағдарламалар, аудио-визуалды жазба және көпшіліктің қолжетімді телекоммуникациялық желілердегі WEB -сайттарды (Интернет және басқалар) қоса алғанда қалың бұқараға арналған мерзімді немесе үздіксіз бұқаралық ақпарат таратылымдарының өзге де формалары. Ақпараттың қазіргі заманғы қоғам өміріндегі мәні орасан зор. Қазіргі кезеңде БАҚ-ты әлі де «төртінші билік» (заң шығарушы, атқарушы және сот билігінен кейінгі) деп атайды, өйткені олар қазіргі заманғы ақпарат әлемінде саяси жүйенің тиімді жұмыс істеуінде маңызды рөл атқарады.

1995 жылғы ҚР Конституциясы және 1991 мен 1999 жылдары қабылданған, Қазақстан баспасөзінің жаңа жағдайларда дамуы жолдарын айқындап келген «Баспасөз және басқа бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заң БАҚ-тың жұмыс істеуінің заңнамалық негізі болып табылады. 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық реферундумда ҚР Конституциясы сөз бен бұқаралық ақпарат еркіндігіне кепілдік берді.

Егер егемендік алғанға дейін 5–6 рет республикалық газет, бірнеше ведомстволық және ресми басылымдар шыққан болса, онда бүгінгі таңда олардың саны мыңнан асады. Мәселен, 1998 жылы 1334 газет, 280 журнал, 202 телекомпания, 74 телерадиокомпания және 80 радиокомпания тіркелді. Мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары: газеттер-642, журналдар-149, радиокомпаниялар-69. Тек 26 республикалық басылым ғана бюджеттен қаржыландырылады; бұл негізінен, балалар, оқу және әдеби басылымдар, сондай-ақ аз ұлттардың – ұйғыр, корей, неміс, украин газеттері. Қазақ тілді басылымдар да мемлекеттік қолдауға мұқтаж болып отыр, өйткені олардың өңірлік қаржы есебінен өмір сүру мүмкіндігі шектеулі.

2008 жылы Қазақстанда 8248 бұқаралық ақпарат құралы (2513 БАҚ белсенді түрде жұмыс істейді), 212 электрондық бұқаралық ақпарат құралы тіркелген, шет мемлекеттердің 2392 бұқаралық ақпарат құралы таралады, сондай-ақ КZ доменінде 9000-нан астам домендік есім тіркелген.

БАҚ-тың 85%-ы үкіметтік емес БАҚ болып табылады. Қоғамдық қауымдастықтар 159 БАҚ-тың иесі болып табылады. 11 басылым саяси партиялар мен қозғалыстарға тиесілі және 10 діни ұйымдардың еншісінде.

Жалпыұлттық ақпарттық БАҚ-тарға, ең алдымен күн сайын шығатын «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда», «Жас Алаш», «Экспресс К», «Заң газеті» газеттері, апта сайын шығатын «Қазақ әдебиеті», «Түркістан», «Новое поколение», «Деловая неделя», «Ана тілі» газеттері жатады. Республикалық мәндегі журналдарға: «Простор», «Ақиқат», «Мысль», «Жұлдыз» журналдарын жатқызуға болады, жалпыреспубликалық деңгейдегі электрондық ақпараттарға: «Қазақстан-1», «Хабар», «КТК», «НТК», «Еуропа плюс – Қазақстан», "Радио NS”, «Караван» жатады.

Егер кеңестік кезеңде БАҚ, атап айтқанда басылымдық баспасөз, мазмұны жөнінен бір-бірінен онша айырмашылығы болмаған болса, онда бүгінгі таңда біз баспасөздік бұқаралық-медианың мазмұны, бағыты, сапасы жағынан күрт саралану үрдісін байқаймыз. Баспасөз БАҚ-тары радио және телеарналардан өзгеше түрде оқиғалар мен үрдістерді жеделірек көрсетпейді, бірақ неғұрлым көбірек егжей-тегжейлі және толық түрде жазады.

Нарықтық бәсеке және ақпараттық саланың демократиялануы жағдайында бірқатар мемлекеттік емес БАҚ-тар отандық ақпарат нарығында көпшілікке танымалдығы жағынан рейтингтің көшбастаушылары болып табылады. Мұндай БАҚ-тарға: «Караван», «Время», «Аиф-Казахстан», «НП-Новое поколение», «Деловая неделя», «Экспресс К», «Панорама»; электрондық БАҚ-тар – КТК, НТК, «Хабар» агенттігі, «Радио HS», «Еуропа плюс – Қазақстан» жатады. Бірқатар БАҚ-тардың сапалық күйі де айтарлықтай өзгеруде, жарияланымдардың мазмұндық бағыты да күрделі сипат ала түсуде.

Қаралып отырған кезеңде балалар, жарнамалық, жастар басылымдарының саны айтарлықтай өскен. Елде діни тақырыптағы БАҚ алғаш рет пайда болды. Соңғы жылдары «Ислам және өркениет», «Иман», «Ислам», «Нұр-Шапағат» сияқты басылымдар қоғамдық пікірдің қалыптасуында елеулі рөл атқарып келеді.

2006 жылғы 20 наурыздағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 212 электрондық бұқаралық ақпарат құралы жұмыс істейді. «Қазтелерадио» АҚ-ның дерегінше аумақта республикалық арналардың телевизиялық және радиобағдарламалармен қамтуы қазіргі кезде мынадай: «Хабар»-95,7%; «Қазақстан»-96,25%; «Ел арна»-75,5%; «Бірінші канал-Еуразия»-78,6%; Қазақ радиосы – 86,99%. Сондай-ақ «CaspioNet» ұлттық спутниктік канал арнасы Еуропа, Орталық Азия, Орта шығыс және Африканың солтүстік бөлігі елдерінің аумағына таратылады. Арнаның әлеуеті аудиториясы – 99 миллион көрермен. Арна тәулігіне үздіксіз 24 сағат бойына хабар таратады.

Облыстық теле және радиобағдарламаларды тарату Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін ұлттық спутниктік телерадиохабар желісі (ҰСТРХЖ) шеңберіндегі спутниктік арналар бойынша жүзеге асырылады, ол толық іске қосылғанға дейін кейбір өңірлерде облыстық телевизия және радиобағдарламаларын беру сақталып отырған жербетілік радиореле желілері бойынша жеткізіледі.

Күрделі экономикалық жағдайға қарамастан, мемлекет ұлттық мерзімді басылымдарды мемлекеттік тапсырыс есебінен қаржыландыру мүмкіндігін іздестіреді. Қазақ және орыс басылымдарымен қатар республикада өзбек, украин, поляк, ағылшын, неміс, корей, ұйғыр тілдері мен басқа да тілдерде газеттер мен журналдар шығарылады, эфирге хабарлар таратылады.