Театр өнері

Театрларға шығармашылық таңдау және қызмет бағыттары еркіндіктерін беру республиканың мәдени өміріндегі жүргізіліп жатқан демократиялық реформалардың көрініс болып табылады. Бүгінгі таңда театрлар репертуарды таңдауда, спектакльдер қойылымында, режисссурада және актерлер құрамын іріктеуде, гастрольдердің маршруттарын белгілеуде және ішкі проблемаларды шешуде дербес болып табылады.

1995 жылдан бастап М. О. Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық театры «Театр көктемі» атты дәстүрлі театр фестивальдерін өткізіп келеді. Бір аптаға созылатын осы фестиваль кезінде театр ұжымы соңғы жылы қойылған спектакльдерді мамандар мен көрермендердің талқысына ұсынады. Бұл орайда спектакльді дайындаған бүкіл шығармашылық топтың қосқан үлесі түрлі номинацияларда бағаланады («Таңдаулы режиссерлік жұмыс», «Таңдаулы актер», «Бірегей грим» т. б.). Осылармен қатар республика ауқымында жыл сайын театр фестивальдері таңдаулы қойылымдарымен қатысады. Мұндай фестивальдер Алматыда, Жезқазғанда, Семейде өткізілді.

Мәдениет саласындағы халықаралық ынтымақтастықтың кеңейтілуі Қазақстанда халықаралық театр фестивальдерін ұйымдастыруға және өткізуге жәрдемдесті. Театр өнері саласындағы шетелдік театр труппалары мен жекелеген қайраткерлер «Шығыс-Батыс Самалы» (1997), «Адам және сана» (Тұңғыш халықаралық қуыршақ фестивалі, 1998), «Қазіргі заманғы театр» (2000) фестивальдеріне қатысты. Өз кезегінде Қазақстанның театр ұжымдары шалғай және таяу шет елдер театрларының сахнасында талай рет өнер көрсетті.

Қазақстанның егемендікке қол жеткізуі театр қойылымдарының мазмұнында елеулі өзгерістерге септігін тигізді. Ең алдымен, Қазақстан театрларының сахналары отандық тарихтың бұрын белгісіз қаһармандық беттері және «ақтаңдақтары» туралы шындықтың халыққа жеткізілуіне көмектескен буынға айналды. Жекелеген спектакльдер уақыттың объективті талаптары мен сұрауларына орай туындады.

Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығында қойылымдардың арасында Абылай ханның бейнесіне арналған — «Абылай ханның ақырғы күндері» (авторы және режиссері М. Байсеркенов), «Абылай хан» "авторы Ә. Кекілбаев, режиссері Б. Атабаев) сияқты спектакльдерге көрермендер ерекше ілтипат білдірді. «Томирис» спектаклі (авторы Ш. Құсайынов, режиссері Т. Жаманқұлов) қазақ тарихы мен мемлекеттілігінің бастау көзіне арналды. Драматург Р. Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне» қойылымы Семей ядролық полигонының зұлматын бейнеледі. А. Тасымбековтың, Қ. Ысқақовтың, Б. Атабаевтың «Кебенек киген арулар» драмасында сталиндік қуғын-сүргін тақырыбы көрініс тапты. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, атап айтқанда оның Жетісудағы ошағы М. О. Әуезовтің «Қилы заман» (режиссері А. Рахимов) атты белгілі шығармасы бойынша сахналанды.

Қазіргі заманғы Қазақстан театр өнері режиссерлік мектебінің алдыңғы сапында Ә. Мәмбетов, Р. Андриасян, Ж. Хаджиев, Р. Сейітметов, Е. Обаев т. б. өздерінің шығармашылық жолын жалғастырады. Тәуелсіздік жылдары қазақстандық театрдың шығармашылық жоспарларын іске асыруға халық әртістері Х. Бөкеева, Ш. Жандарбекова, А. Әшімов, Ә. Өмірзақова, С. Оразбаев, Ж. Медетбаев, Т. Жаманқұлов, Т. Мейрамов, Ф. Шәріпова және басқа көптеген артистер өздерінің қолдан келген үлесін қосты және ұмытылмас бейнелер жасады.

Театрдың халықаралық театр фестивальдеріне қатысуы олардың сахналық өнерін шыңдай түсті. Мәселен, 1996 жазда театр Египетте болды. М. Байсеркеновтің «Абылай ханның соңғы күндері» спектаклі табыспен өтті. Театр артистері Эдинбург қаласындағы (Ұлыбритания) халықаралық театр фестивалінің негізгі бағдарламасына қатысуға талай рет шақырылды.

К. Әшірдің «Қабыл — Адам ата баласы» спектакліне 2001 жылы қаңтарда Алматы қаласында өткен «Ғасыр» театр фестивалінің «Фестивальдің таңдаулы спектаклі» ретінде Гран-при жүлдесі берілді. 2000 жылы көктемде Уфа қаласында (Ресей) өткен түркі тілді елдердің «Туғанлық» халықаралық үшінші театр фестивалінде бұл спектакльге «Режиссердің таңдаулы жұмысы үшін» құрметті жүлдесі берілді. «Қабыл – Адам ата баласы» қойылымы Эдинбург фестиваліне үш рет шақырылды.

2000 жылғы қазанда театр И. Ғайыптың пьесасы бойынша Б. Атабаевтың «Естайдың қорланы» атты спектаклімен Германияда болды. Мұнда театр немістердің Мюльхайм қаласында өткен халықаралық театр фестивалінің жұмысына қатысты.

Қазақстанның театр өнерінің дамуына Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры айтарлықтай үлес қосты. Соңғы он жылда театр бірқатар жаңа қойылымдарды жүзеге асырды, олардың қатарында Г. Доницеттидің «Лючия ди Ламмермур», "Дж. Пуччинидің «Турандот», Ж. Бизенің «Маржан іздеушілер», Дж. Россинидің «Неке векселі», В. Беллинидің «Норма» (концерттік орындалуы) қойылымдары бар. Театрдың шығармашылық ұжымы Р. Вагнердің «Тангейзер» операсының әлемдік премьерасын және «Тұрандот» операсының сахналық нұсқасын дайындады.

Қазақстанда театр сахнасына сырттан енгізілетін жаңа идеяларға «бейімделудің» күрделі үрдісі жүріп жатыр, әдетте «бетбұрысты» кезеңдерде көбінесе ұлттық классиканың қойылымдарына немесе халықтың ұлттық өткенімен байланысты қойылымдары ықылас туғызады.

Қазіргі заманғы театр өнерінің дамуы жолында шығармашылық қызметтің жанданғанын мойындауға тура келеді. Ұлттық классика жаңа әуенде естіле бастады. М. Метерлинктің, Б, Брехттің, Г. Ибсеннің т. б. шығармалары бойынша әлемдік репертуар пьесалары қазақ театрларында қойылды.

Қазіргі заманғы кезеңде өнердің басқа түрлерінің көркемдік құралдарын пайдалану әрекеттері театр режиссурасының дамуындағы маңызды үрдістердің бірі болып табылады, мұның өзі драма театрының жаңа тәсілдер мен формаларды игеруге ұмтылысын көрсетеді.

Егемендік жылдары Оралда, Өскеменде, Петропавлда, Павлодарда Қазақ драма театрларының ашылуымен және Астанада К. Байсейітова атындағы опера және балет театрының ашылуымен атап өтілді. Бұл театрлардың актерлік құрамының негізгі құрамын қазіргі Т. Жүргенов атындағы Қазақ мемлекеттік өнер академиясының түлектері құрады.

Соңғы жылдардағы қызықты жетістіктерге және театрлар репертуарларының айтарлықтай толығуына қарамастан, Қазақстанның қазіргі заманғы театр өнері саласында тоқмейілсуге негіз жоқ. Мұнда шешілмеген проблемалар, іске асырылмаған идеялар мен жобалар көп. Қазақстан театры кеше болған, бүгін бар және ертең болатын өмірдің сахналық жалғасы болып табылады.