Кино өнері

1980-жылдардың екінші жартысынан бастап қазақтың көркем-кино өнерінде «Жаңа толқын» орын алды. Қазақ кинематографында осы бағыттың негізін қалаушылар Бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институтының (ВГИК) түлектері, белгілі режиссер Сергей Соловьевтің эксперименттік шеберханасынан шыққан жастар болды. 1987 жылы С. Апрымов «Соңғы аялдама» толықметражды фильмін түсірді, ол халықаралық дәрежеде танылды. "Соловьев түлектері бірінен соң бірі тартымды фильмдер түсірді, олар: Р. Нұғымановтың «Инесі», Д. Өмірбаевтың «Шілдесі», «Жаңа толқын» осылай дүниеге келді. Кинематографистердің жаңа буынында өздерінің көркемдік және идеялық принциптері болды. Олардың кейбір еңбектері шығармашылық тәсілдің сонылығымен, әлеуметтік шиеленісімен ерекшеленді. Мұның өзі республиканың мәдени өміріндегі оң аяқ алысты аңғартты. Деректі кино түсірушілердің еңбектері де шыншылдығымен көрінді.

Жаңа ұрпақ жаңа діл – Батыс пен Шығыстың, Еуропа мен Азияның синтезін жасай бастады. Жаңа тұрпатты режиссерлер дүниеге келді. Сонымен бірге қазақ киносының 1980 жылдардағы – 90-жылдардың басындағы «жаңа толқыны» дәстүрлі қазақ мәдениетінің шарықтап самғауын бейнелеуге тырысты. «Жаңа толқындағы» Қазақстан кинематографының картиналары отандық баспасөз бен кино сынында жоғары баға алды.

90-жылдардың басында «Қазақфильм» киностудиясымен қатар 28 жеке меншік киностудия дүниеге келді. Сөйтіп 3–4 жылдан кейін, аман қалу-қалмау осы жеке меншік киностудиялардың басты мәселесі ғана болып қоймай, өтпелі уақытқа байланысты – фильмдердің өздерінің де басты тақырыбына, олардың сюжеттік арқауына айналды. 90-жылдардың бірінші жартысы орта буындағы және «жаңа толқын» кинорежиссерлерінің бірқатар елеулі еңбектерінің дүниеге келуімен тұспа-тұс келді, олар Қазақстан кинематографиясын әлемге таныстыра бастады.

Мұндай түсірілімдер қатарында Д. Өмірбаевтың «Қайрат» («Күміс қабылан» жүлдесі – ХКФ, Турин, Италия; Халықаралық баспасөз қауымдастығының ФИПРЕССИ Бас жүлдесі, Локарно, Швейцария; таңдаулы бейнелеу шешімі үшін жүлде, ХКФ, Ашхабад, Түрікменстан; ХКФ Гран-приі, Страсбург, Франция), Ә, Қарақұловтың «Жадылаушы» және «Көгершін қоңыраушысы» (ФИПРЕССИ жүлдесі, Мәскеу, РФ; ХКФ дипломы, Венеция, Италия; ХКФ Гран-приі, Таорамин, Италия). Т. Теменовтің «Қызғыш құс» (арнаулы жүлде – ХКФ, Турин, Италия). Е. Шынарбаевтың «Сұр қалпақ астындағы орын» («Алтын қабылан» жүлдесі – ХКФ, Локарно, Швейцария). Б. Қалымбетовтің «Соңғы қара суық» (режиссерлігі үшін ФИПРЕССИ жүлдесі – ХКФ; Турин, Италия; Жюри дипломы – ХКФ, Берлин, ГФР; ХКФ дипломы, Киота, Жапония; Операторлық жұмыс үшін жүлде – ХКФ, Миннесота, АҚШ) т. б. фильмдер.

1990 жылдардың ортасында республикадағы барлық фильмдердің жартысына жуығын түсірген жеке меншік студияларға қаражат табу қиынға соқты. Олардың көбісі өздерінің қызметін тоқтатуға мәжбүр болды, ал кино саласындағы мемлекеттік саясат болжалды және әбден қисынды сүрлеуіне түсті – тарихи тақырыптағы киноларға тапсырыс беріле бастады.

1990–1993 жылдары Қазақстанда жылына 20-ға жуық көркемфильм шығарылды. 90-жылдардың ортасынан бастап фильмдер шығаруда құлдырау байқалды. Алайда олардың санының аздығына қарамастан, режиссер Е. Шынарбаевтың «Әлжуаз жүректер» (Сан-Себастьяндағы фестивальдің жүлдесі және бірқатар халықаралық кинофорумдарға қатысушы), Д. Өмірбаевтың «Кардиограмма» (Венециядағы кинофестиваль конкурсына тұңғыш рет қатысты, Токио, Канн конкурсында және әлемнің басқа да бірқатар беделді конкурстарына қатысты). А. Қарпықовтың «Кім нәзік болса, сол». В. Пұсырмановтың «Хомучи мерген» картиналарын жұртшылық жоғары бағалады.

Әлемдік нарықта кеңінен сатылған фильмдердің арасында режиссер А. Әмірқұловтың «Абай» картинасы көзге түсті. Бұл фильмнің жоғары техникалық және шығармашылық сипаттамаларын айғақтайды.

Қазақстанның деректі киносы да халықаралық дәрежеде танылды. С. Дворцовойдың «Бақыт» (Лейпцигте Гран-при) және В. Тюлькиннің «Крест тәжірибесі» (Каннда Гран-при) деректі кинолары әлемдік байқаулардың жүлдегерлері атанды.

1998 жылғы қазанда Алматы қаласында «Еуразия» 1-халықаралық кинофестивалы өтті, онда Қазақстан кинематографистерінің соңғы еңбектері көрсетілді. Деректі фильмдердің арасында режиссер И. Гонопольскийдің «Алматыдағы Эйзенштейн» картинасы ерекше көзге түсті, ол белгілі кино шеберінің 1942–1945 жылдардағы Қазақстандағы өмір кезеңін мұқият зерттеу болып табылады. Қырғыз авторлары – режиссер А. Әбдіхалықовтың және оператор Х. Қыдырәлиевтің «Бешкемпир» картинасы Гран-приді жеңіп алды. Фильм жаңа мыңжылдықтың табалдырығынан аттағанда, адамзат баласының салт-дәстүрлері де жаңа реңк алуға тиіс екенін әңгімелейді. Бұл ұрпақтардың сабақтастығы, мызғымас туысқандық байланыстар, аға ұрпақтың өз мұрагерлерінің рухани қалыптасуындағы рөлі жайындағы фильм.

Соңғы он жылдағы қазақ киносы отандық кинематографистердің өзін-өзі таныту еркіндігі, өзінің шығармашылық және өмірлік мұрат-мақсаты аясында дамып келеді.

Бүгінгі таңда Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» Ұлттық компаниясы (2000 жылы құрылған) жыл сайын ондаған толықметражды көркем фильм шығаруға қабілетті, бұл фильмдер халықаралық беделді фестивальдарда басқа елдердің өнімімен бәсекелесе алады. Ол ішкі және сыртқы кино нарығынан лайықты орын алуы үшін аса ірі кинокорпорациялармен бірлесіп фильмдер шығару жөніндегі ірі ауқымды халықаралық жобаларды да жүзеге асырады. Бірақ әріптестермен пікір алысуға мүмкіндік беретін және жалпы бүкіл кино үрдісін ретке келтіретін кино туралы Заңның жоқтығы мен отандық кинопрокаттың әлсіздігі де бұл мәселенің толық шешім табуына бөгет жасап отыр.

2006 жылы «Көшпенді» фильмінің шығарылуы Қазақстанның кинематографиялық өміріндегі маңызды оқиға болды. Фильмнің идеясын бастапқыда Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев тұжырымдады. Режиссерлер – үлкен С. Бодров, И. Пассер, Т. Теменов қазақ-жоңғар тайталасы дәуірімен байланысты қазақ халқының тарихи өткені туралы кино нұсқасын ұсынды. Қазақ халқы тарихының драмалық беттері туралы эпикалық фильм Қазақстанда да, одан сырт жерлерде де түсіністікпен жылы қабылданды.

2007 жылғы ақпанда «Kazakh Ginema Distribution» компаниясы мен «ТұранӘлем» Банкі DVD жинақтама жинағындағы қазақ киносының «Алтын жинақтамасын» тарту ретінде ұсынды. Жинақтаманың шығуы отандық киноның тарихына жаңа бет болып енді, ол қалпына келтірілген 30 фильмнен тұрады. Фильмдер Қазақстан мен ТМД елдерінің «Қазақфильммен» түрлі уақытта ынтымақтасқан (жинақтамада «Мосфильммен», «Ленфильммен» және «Қырғызфильммен» ынтымақтастықта түсірілген фильмдер бар) артистердің ең жарқын жұлдыздары ойнаған. «Қазақ киносының алтын жинақтамасы» — нағыз қазына, Одақ ыдырағаннан кейін құтқарылған және мұқият қалпына келтірілген, кинематографистердің баға жетпес мұрасы. «Алтын жинақтама» фильмдері сценарийлерінің режиссерлері мен авторлары арасында Н. Михалков, А. Қарсақбаев, Қ. Қожықов, Е. Арон, Б. Шәмшиев, Б. Мансұров, А. Михалков-Кончаловский, С. Бодров, Р. Нұғыманов бар. «Алтын жинақтама» фильмдерінде М. Өтекешова, А. Әшімов, Н. Арынбасарова, О. Табаков, В. Цой, А. Смехова, Н. Михалков т. б. көптеген актерлер ойнаған.

«Жаңа толқындағы» атақты қазақ режиссерлерінің орнына жас режиссерлер келді. Олар бұқаралық көрермендерге жол табуға тырысуда, көркемдік деңгейін жоғалтқан жоқ. Есімдер тек Қазақстанда ған мәлім емес: Болат Шәріп Мағжан Жұмабаевтың шығармалары бойынша «Қасиетті күнә» фильмін түсірді, Дамир Манабай Әбіш Кекілбаевтың повесі бойынша «Кек» фильмін түсірді. Рымбек Әлпиев Мұхтар Әуезовтің «Қорғансыздар күні» әңгімесін экранға шығарды. Болат Қалымбетовтың «Сардар» кинокартинасы Америкадағы кинофестивальге қатысып, сондағы кинокартина прокаттаушылардың назарын аударды. Біздің кино өнерімізге жетпейтін нәрсе кәсіби менеджмент.

Қазақстанның бүкіл тәуелсіздігі жылдарында көптеген жетістіктерге жеткен отандық кинематография, көптеген елдерде жасалып отырғанындай, бар жағынан мемлекеттік қамқорлық ниет артуға құқылы, мұның өзі еліміздің беделіне де сөзсіз оң ықпалын тигізері және өнер атаулыға және бүкілқазақстандық көрермендерге игілікті іс болар еді.