Фінансавага ўліку і падаткаабкладання

 

У сучаснай уліковай тэрміналогіі тэрмін «падатковы ўлік» выкарыстоўваецца ў двух значэннях. Першае значэнне звязвае падатковы ўлік з улікам у падатковых органах налічаных і паступіўшых падаткаў і плацяжоў ў бюджэт адпаведнага ўзроўню, а таксама з выкананнем яго даходнай часткі. Зыходзячы з такога падыходу яму даецца наступнае вызначэнне. Падатковы ўлік — гэта комплексны ўлік падатковых плацяжоў і паступленняў ад усіх зарэгістраваных і незарэгістраваных падаткаплацельшчыкаў у падатковых органах дзяржавы, які вядзецца асобна па кожным плацельшчыку і кожным відзе падаткаў і плацяжоў у бюджэт.

Згодна з другой трактоўкай, мэтай падатковага ўліку прызнаецца фарміраванне поўнай і дакладнай інфармацыі для мэт падаткаабкладання, патрэбнай для кантролю за правільнасцю налічэння, паўнатой і своечасовасцю выплаты падаткаў у бюджэт. Таму ў другім значэнні тэрміну «падатковы ўлік» можна даць наступнае вызначэнне. Падатковы ўлік — гэта сістэма абагульнення інфармацыі для вызначэння падатковай базы, патрэбнай для налічэння падаткаў на аснове даных бухгалтарскага ўліку і першасных дакументаў, згрупаваных у адпаведнасці з парадкам, прадугледжаным падатковым заканадаўствам краіны. Такі падыход да трактоўкі падатковага ўліку заканадаўча замацаваны і ў Рэспубліцы Беларусь.

Адпаведна падатковаму кодэксу Рэспублікі Беларусь падатковым улікам прызнаецца ажыццяўленне плацельшчыкамі і іншымі абавязанымі асобамі ўліку аб'ектаў падаткаабкладання і вызначэння падатковай базы па падатках, зборах і пошлінах шляхам разліковых карэкціровак даных бухгалтарскага ўліку. Ён вядзецца выключна ў мэтах падаткаабкладання і ажыццяўлення падатковага кантролю. Асноўваецца падатковы ўлік на даных бухгалтарскага ўліку, а яго выніковымі дакументамі з'яўляюцца падатковыя дэкларацыі за адпаведны падатковы або справаздачны перыяд.

У 2004 г. у Рэспубліцы Беларусь зроблены рашучы крок да заканадаўчага аддзялення падатковага ўліку ад бухгалтарскага ўліку. Адметнай рысай, якая аддзяляе бухгалтарскі ўлік ад падатковага ўліку, з'яўляецца падыход да фарміравання паказчыка фінансавага выніку гаспадарчай дзейнасці. У бухгалтарскім уліку на рахунках і ў справаздачнасці адлюстроўваюцца ўсе панесеныя арганізацыяй расходы, а ў падатковым ўліку — толькі правамерныя з пункту погляду падатковага заканадаўства. У большасці выпадкаў гэта расходы ў межах вызначаных лімітаў, нормаў і нарматываў. У выніку ўзнікаюць адрозненні паміж эканамічнай і юрыдычнай трактоўкамі фінансавага выніку.

Аб'ектам фінансавага ўліку з'яўляюцца балансавы прыбытак або страты арганізацыі, выяўленыя за справаздачны перыяд па даных бухгалтарскіх рахункаў на аснове ўліку ўсіх дакументальна зафіксаваных даходаў і расходаў, за выключэннем упушчанай выгады, а таксама прынятай у адпаведнасці з уліковай палітыкай арганізацыі ацэнкі артыкулаў балансу. Гэта эканамічная трактоўка фінансавага выніку, у адрозненне ад якой юрыдычная трактоўка мае на ўвазе выкарыстанне разліковага паказчыка прыбытку або страт, які выкарыстоўваецца як падатковая база для вызначэння ўзаемаадносін гаспадарчага суб'екта з бюджэтам.

Падатковы ўлік асноўваецца на інфармацыйнай базе бухгалтарскага ўліку, выкарыстоўваючы пры гэтым даныя аператыўна-аналітычнага ўліку, патрэбныя для разліку паказчыка прыбытку, які абкладваецца падаткам. Яго задачай з'яўляецца фарміраванне інфармацыі, патрэбнай для кантролю за выкананнем падатковай палітыкі дзяржавы. Заканадаўчае ўвядзенне падатковага ўліку дазваляе пры захаванні яго цеснай ўзаемасувязі з бухгалтарскім ўлікам абмежаваць умяшанне падатковых органаў у працэс рэгулявання бухгалтарскага ўліку.

Існуюць дзве мадэлі ўзаемасувязі фінансавага ўліку і падаткаабкладання: еўрапейская і англа-амерыканская. Еўрапейская мадэль узнікла ў ХІХ стагоддзі ў Прусіі, дзе было ўведзена правіла, па якім сума балансавага прыбытку павінна раўняцца той яго велічыні, якая абкладваецца падаткам на прыбытак. Да дзяржаў, дзе атрымала прызнанне еўрапейская мадэль, можна аднесці Германію, Францыю, Швецыю, Бельгію, Іспанію, Італію, Швейцарыю, Аргенціну, Бразілію, Перу, Уругвай, Балівію, Чылі і шэраг іншых краін. Для гэтых краін характэрна рэгуляванне метадалогіі бухгалтарскага ўліку на заканадаўчым узроўні, арыентацыя фінансавага ўліку на задавальненне фіскальных (падатковых) патрэбнасцей дзяржавы. Акрамя таго, у Францыі, напрыклад, правілы састаўлення справаздачнасці распрацаваны такім чынам, каб фарміраваць уваходную інфармацыю для нацыянальнага рахункаводства, з дапамогай якога дзяржава кантралюе эканоміку.

Традыцыйна ў краінах, дзе атрымала прызнанне еўрапейская мадэль узаемасувязі бухгалтарскага ўліку і падаткаабкладання, патрэбнасці кампаній у капітале галоўным чынам задавальняюцца буйнымі банкамі, якія маюць доступ як да інфармацыі, паказанай у фінансавай справаздачнасці, так і да дадатковай інфармацыі аб дзейнасці кампаній. Гэта дазваляе распрацоўваць фінансавую справаздачнасць, арыентаваную на патрэбнасці дзяржавы, дзе балансавы прыбытак ідэнтычны прыбытку, які абкладваецца падаткам. Аднак фактычна атрыманы прадпрыемствам прыбытак можа значна адрознівацца ад прыбытку, які, у адпаведнасці з падатковым заканадаўствам, падлягае абкладанню падаткам на прыбытак. Абумоўлена гэта тым, што падатковым заканадаўствам прызнаюцца не ўсе расходы прадпрыемства, а толькі тыя, якія адносяцца да абгрунтаваных расходаў з пункту погляду гэтага заканадаўства.

Вызначальнай ідэяй англа-амерыканскай мадэлі з'яўляецца канцэпцыя стварэння аўтаномнай сістэмы збору, рэгістрацыі і абагульнення інфармацыі для мэт падаткаабкладання, якая звязана з бухгалтарскім ўлікам праз першасную дакументацыю і ўліковыя рэгістры. Англа-амерыканская мадэль узаемасувязі бухгалтарскага ўліку і падаткаабкладання ўзнікла ў Вялікабрытаніі, а затым атрымала прызнанне ў ЗША, Нідэрландах, Аўстраліі, Канадзе, Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліцы і ў іншых краінах.

Для гэтых краін характэрна адсутнасць жорсткага заканадаўчага рэгулявання бухгалтарскага ўліку, яго шматварыянтнасць і гнуткасць. Нацыянальныя стандарты бухгалтарскага ўліку ў гэтых краінах устанаўліваюцца не заканадаўствам, а распрацоўваюцца прафесійнымі арганізацыямі бухгалтараў. Асноўнымі пастаўшчыкамі капіталу з'яўляюцца не банкі, а рынкі каштоўных папер, у сувязі з чым інвестарам патрэбна пастаянная і поўная інфармацыя аб дзейнасці прадпрыемстваў, для развіцця якіх яны ўкладваюць свой капітал. Сукупнасць указаных сацыяльна-эканамічных фактараў абумовіла арыентацыю фінансавай справаздачнасці не на дзяржаўныя органы кіравання, а на інтарэсы шырокага кола інвестараў.

Гэта абумовіла асноватворны прынцып англа-амерыканскай мадэлі ўзаемасувязі фінансавага ўліку і падаткаабкладання, сутнасць якога заключаецца ў прынцыповым адрозненні балансавага прыбытку ад прыбытку, разлічанага для мэт падаткаабкладання. Рэалізацыя фіскальных інтарэсаў дзяржавы патрабуе выкарыстання адзіных на яе тэрыторыі правіл фарміравання прыбытку арганізацый для мэт падаткаабкладання на аснове падатковага заканадаўства, якое рэгулюе ацэнку актываў, парадак фарміравання даходаў і адлюстравання расходаў. Таму ўзаемасувязь фінансавага ўліку з падаткаабкладаннем англа-амерыканская мадэль ажыццяўляе праз падатковы ўлік.

Падатковая канцэпцыя бухгалтарскгага ўліку з'яўляецца вынікам развіцця персаналістычнага накірунку рахунказнаўства, які трактуе яго прадмет з пункту погляду ўдзельнікаў гаспадарчых працэсаў. Такімі ўдзельнікамі з'яўляюцца юрыдычныя і фізічныя асобы. Таму падатковая канцэпцыя зыходзіць з іх правоў, адказнасці і інтарэсаў. У сувязі з гэтым падатковая канцэпцыя бухгалтарскага ўліку заснавана на яго трактоўцы як асобнага выпадку падатковага права.

Загадам аб ўліковай палітыцы арганізацыі можа прадугледжвацца статыстычная або дыграфічная канцэпцыі вядзення падатковага ўліку. Статыстычная канцэпцыя заснавана на выкарыстанні аўтаномных аналітычных падатковых рэгістраў. Аналітычныя рэгістры падатковага ўліку ўяўляюць сабой зводныя формы ведамасцей для сістэматызацыі даных першасных уліковых дакументаў па элементах расходаў або даходаў, сфарміраваных у адпаведнасці з патрабаваннямі падатковага заканадаўства. Акрамя першасных уліковых дакументаў для іх састаўлення могуць выкарыстоўвацца рэгістры бухгалтарскага ўліку, даведкі бухгалтара і прамежкавыя падатковыя разлікі, якія ўяўляюць сабой табліцы з разлікамі паказчыкаў, патрэбных для запаўнення аналітычных рэгістраў падатковага ўліку.

На аснове інфармацыі аналітычных рэгістраў фарміруюцца зводныя рэгістры падатковага ўліку. У выпадку выкарыстання аўтаномнай сістэмы рэгістраў падатковага ўліку працэсы генерацыі бухгалтарскай інфармацыі аб актывах, абавязацельствах, капітале, расходах і даходах для бухгалтарскага ўліку і падаткаабкладання ажыццяўляюцца наступным чынам (малюнак 3.1).

Дыграфічная канцэпцыя вядзення падатковага ўліку заснавана на дапаўненні рабочага плана рахункаў арганізацыі сінтэтычнымі рахункамі або