Проза, верш, паэзія

Адзін з герояў камедыі выдатнага французскага драматурга Мальера “Мешчанін у дваранах”, Журдэн, нават і не падазраваў, што ён ужо больш сарака гадоў гаворыць прозай. Настаўнік філасофіі тлумачыць яму, што “мы можам выказваць свае думкі не інакш, як прозай або вершам”, і “ўсё, што не проза, гэта верш, а што не верш, гэта проза”. Сапраўды, усю нашу мову, вусную і пісьмовую, можна падзяліць на дзве разнавіднасці: празаічную (проза) і вершаваную (верш). Ад празаічнай вершаваная мова адрозніваецца своеасаблівай маўленчай арганізацыяй: 1) чляненнем патоку мовы на асобныя, адносна невялікія адрэзкі (радкі), якія пэўным чынам суадносяцца паміж сабой (падабенства па вертыкалі); 2) пэўнай упарадкаванасцю гукавой структуры ўнутры радкоў (падабенства па гарызанталі). Вершаваныя радкі адзін ад аднаго аддзяляюцца выразнымі сталымі паўзамі (т. зв. міжрадковымі), а на пісьме – яшчэ і графічна (запісваюцца адзін пад адным). Што да гукавой унутрырадковай арганізацыі, то маецца на ўвазе паўтор нейкіх аднатыпных/аднолькавых моўных з’яў – акцэнталагічных, фанетычных: націскаў, паўз, гукавых паўтораў.

Зразумела, і наша штодзённая – празаічная – мова не з’яўляецца суцэльным манатонным маўленчым працэсам. Яна звязана з фізіялагічнымі асаблівасцямі маўлення, найперш дыханнем. Карыстаемся мы і паўзамі (лагічнымі, псіхалагічнымі). Што датычыць мовы мастацкай літаратуры, дакладней – мастацкай прозы, то ў ёй даследчыкі выдзяляюць нават свой тэмпарытм, заснаваны на паўторы коланаў – прыблізна аднолькавых па колькасці складоў інтанацыйных адзінак маўлення, выдзеленых паўзамі і аб’яднаных лагічным націскам. Вось урывак з вядомай аповесці Якуба Коласа “Дрыгва” – яскравы пейзажны малюнак, апісанне Прыпяці (коланы выдзелім нахіленымі рыскамі):

Спакойна і павольна, / як у зачараваным сне, / утуліўшыся ў балоты, / нясе Прыпяць сухадоламу Дняпру / сваю багатую даніну. / Не спяшаецца яна выносіць дабро палескіх балот. / А яго так многа, / што ўсё роўна, / спяшайся не спяшайся, / а гэтай работы ёй хопіць на доўгія гады. / Можа і надзею страціла яна / вынесці хоць калі-небудзь / гэта мора цёмна-ружовай вады / з неабсяжных балот Палесся, / і з гэтай прычыны яна такая павольная і флегматычная. / Вось толькі тады, / калі разгуляецца вецер / над зялёнаю шчэццю лясоў, / над круглымі купамі-шапкамі кучаравай лазы, /над бародаўкамі-купінамі жорсткай асакі, / тады яна няветла пахмурнее, / задрыжыць, / затрасецца тысячамі хваль / і сярдзіта шпурляе чаўны і чайкі-душагубкі / ды голасна ўсхліпвае ў прыбярэжных чаротах, / як маці ўскрай магілы, / дзе пахаваны яе дзеці.

А вось прыклад з мастацкай публіцыстыкі, што карыстаецца таксама празаічнай мовай. Урывак узяты з прамовы Янкі Купалы на вечары, прысвечаным 15-годдзю яго літаратурнай дзейнасці (1920 год):

Арліным узмахам агняцветнай думкі / аб нашай волі / мы скінулі і патапталі адвечную брахню, / брахню, / што Беларусі не было і няма. / Сваім векапомным і магутным духам народным, / што адважна сягае на сонца, / мы паказалі свету, / што Беларусь была, ёсць і будзе. /

Хай Вас, / браты беларусы, / не палохае цяперашні бурны крывавы час. / Агнём і жалезам куецца моц, / гарт, / доля і воля народная. / Праміне віхор, / патухнуць пажары, / замрэ свіст меча, / і настане светлы радасны дзень / змучанага, / аграбленага нашага народу./

Хай Вас не палохае, / што рвуць нашу зямлю на часці, / што хаты нашы спалосканы пажарам, / што сяўбу нашу жне нехта іншы, / -- зямля, / засеяная касцямі сыноў беларускіх, / будзе вечна належыць да ўнукаў беларускіх; / спаленую хату беларускі мазоль адбудуе, / а сваю сяўбу ён сам будзе жаць. / Хай толькі асвеціць Вас адна вялікая думка, / -- аддаць усё для сваёй Бацькаўшчыны, / нават жыццё, / калі яга Вас да гэтага пакліча.

Няцяжка заўважыць тэмпарытм – гэтую маўленчую мернасць у празаічных тэкстах Якуба Коласа і Янкі Купалы. Аднак, несумненна, ён не можа параўнацца з той мернасцю (рытмам), што існуе нават не ў вершаваным тэсце, а ў празаічным, толькі рытмізаваным. У гэтым лёгка ўпэўніцца.

Пэўна, / любіце вы, / пане, / між страніц старых, / пажоўклых / кнігі, / ўжо даўно забытай, / адшукаць сухі цвяток. / Пабляднелі яго фарбы, / ледзь трымаюцца лісточкі…/ Але колькі ён прабудзіць / ў сэрцы кволым пачуцця! / Чаго вы цвяток хавалі, / што жадалася, / збылося, / -- ўсё ўсплыве ў душы / і збудзіць / мілых згадак доўгі рой. / Ў думцы зноў вы пражывеце / беззваротныя часіны, / і для вас каштоўным стане / гэты высахшы цвяток.

Як бачым, у гэтым – празаічным -- тэксце М. Багдановіча да паўтору коланаў дадаецца яшчэ адзін паўтор – націскаў на большасці няцотных складоў. Дзякуючы гэтаму якраз і ўзнікае своеасаблівая рытмічная (метрызаваная) проза з вылучэннем двухскладовых стопаў (Р.п.2), якая выразна адрозніваецца ад звычайнай, г. зв. коланавай. І ўжо найбольшая мернасць заўважаецца ў тэксце вершаваным. Вось па сутнасці той самы тэкст, толькі запісаны аўтарам у выглядзе верша: