ХАРАКТАРЫСТЫКА ПОМНІКАЎ ПІСАНАГА ПРАВА

У эпоху Кіеўскай Русі і феадальнай раздробленасці на беларускіх землях дзейнічалі нормы старажытнага права, выкладзеныя ў “Рускай Праўдзе” – зборніку законаў, сфарміраваным пераважна ў ХІ – ХІІ стст. Вядома больш за 100 спісаў гэтага помніка. Яго тэксты падзяляюцца на 3 рэдакцыі – Кароткую, Падрабязную і Скарочаную. Частка матэрыялаў зборніка адносіцца да язычніцкай даўніны (“Старажытная праўда”, складзена ў пачатку ХІ ст.). “Кароткая праўда” (ХІ ст.) складаецца з “Праўды Яраслава” і “Праўды Яраславічаў”. У “Праўду Яраслава” ўключаны нормы звычаёвага права ІХ – Х стст., якія сведчаць аб роўнай адказнасці за злачынствы супраць усіх вольных людзей. “Праўда Яраславічаў” выкладае нормы ХІ ст., якія адлюстроўваюць класавае расслаенне грамадства, правы і прывілеі феадалаў, прымяненне меры пакарання ў залежнасці ад сацыяльнага статусу пацярпелага. У “Падрабязную праўду” ўвайшлі нормы Кароткай і некаторыя законы і судовыя пастановы ХІІ – ХІІІ стст. Яна рэгулявала праваадносіны феадальнага грамадства з улікам княжацкай судовай практыкі, якая вызначала прывілеі пануючага класа, абмяжоўвала правы залежных груп насельніцтва, замацоўвала бяспраўнае становішча халопаў. Змяшчала шмат норм крымінальнага, грамадзянскага і працэсуальнага права. “Руская Праўда” значна паўплывала на развіццё рускага, беларускага, украінскага і літоўскага права.

У аснове зборніка ляжыць заканадаўства, якое рэгулявала развіццё прыватнай уласнасці, сацыяльны лад славян наогул да стварэння Кіеўскай Русі. Так, у ёй гаворыцца пра пакаранне сельскага абшчынніка за самавольнае карыстанне чужым канём. Выходзіць, не ўсе абшчыннікі мелі ўласнага каня (Правда Русская. М., Л., 1947. с. 96, ст. 12; Гісторыя Беларускай ССР: У5. т. Мн., 1972. т. 1. с. 69).

Гэты помнік апрача інфармацыі па маёмаснай няроўнасці сярод земляробаў, паведамляе аб існаванні побач з імі багатай праслойкі пад назвай “ мужы” – людзей вайсковых, якія часта карыстаюцца мячом і ў мірны час. Падрабязнай Праўдай ХІІ ст. багатая праслойка названа “гасподай”. Гэты помнік апавядае пра смердаў – распаўсюджаная назва сельскага насельніцтва Кіеўскай Русі, падсудных князю, гэта значыць тых, якія жылі і працавалі на дзяржаўных (абшчынных) землях. Упамінаюцца там і смерды, якія ўжо не былі падсуднымі князю. Яны былі ў залежнасці ад феадалаў, што дазваляла апошнім збіраць судовыя даходы, у тым ліку і штрафы.

З заканадаўчага помніка другой паловы ХІ ст. “Праўды Яраславічаў” відаць, што самае прыніжанае становішча займала залежнае насельніцтва, княжацкіх вёсак (радовічы, смерды і халопы). Іх жыццё цанілася ў 16 разоў танней за жыццё кіраўнікоў княжацкіх маёнткаў – агнішчан, цівуноў. Юрыдычнае становішча названых груп залежнага насельніцтва заканадаўства яшчэ не вызначае, але адрознівае іх. Тым самым даецца падстава меркаваць, што формы феадальнай залежнасці ў канцы раннефеадальнага перыяду былі неаднолькавыя. Паказальна і тое, што ў асобных выпадках феадальнае заканадаўства абмяжоўвала самаўладства пануючага класа: яго адміністрацыі (гл. арт. 33 “Праўды Яраславічаў”). Такое станвішча захоўвалася і ў ХІІ – ХІІІ стст.

“Падрабязная Праўда” паведамляе аб прававым і маёмасным становішчы закупаў, вдачей. Гледзячы па ўсім, каб спыніць масавыя ўцёкі ад сваіх паноў за няўплату пазыкі (купы), яна карала закупа за ўцёк вяртаннем у халопства.

Асаблівасць зборніка “Руская Праўда” ў тым, што яго нормы былі разлічаны на ўсе магчымыя жыццёвыя сітуацыі. Крыніцамі яго з’явілася звычаёвае права і княжацкая судовая практыка. Апошняя ўносіла суб’ектыўны элемент у вызначэнне кола асоб з прававымі прывілеямі (з ліку набліжаных да княжацкага двара) і ў ацэнку юрыдычных дзеянняў. Адсюль устанаўленне рознай праваздольнасці простых людзей і феадалаў.

Сярод каштоўных крыніц па гісторыі ранняга сярэднявечча на тэрыторыі беларускіх і рускіх зямель нельга не ўспомніць “Статут Яраслава”(у Вялікім княстве Літоўскім вядомы і як “Скрутак Яраслава”). Існуе думка, што гэты помнік – адна з частак “Рускай Праўды”. У ім, як ні ў якім іншым зборніку законаў старажытнасці, пададзены звесткі аб памеры юрысдыкцыі царкоўных устаноў, аб крыніцах іх матэрыяльнага зябеспячэння. Іначай кажучы, нормы Статута характарызуюць размежаванне прававых, адміністрацыйных і фінансавых інтарэсаў княжацкай (свецкай дзяржаўнай наогул) і вышэйшай царкоўнай улад.

Гэты помнік – каштоўная крыніца для вывучэння працэсаў складвання класавага грамадства і дзяржавы на Русі, у тым ліку Беларусі, феадальнай зямельнай уласнасці, гісторыі ўзаемаадносін дзяржавы і царквы, ролі царкоўнай арганізацыі ў грамадстве, гісторыі старажытнага права на Беларусі і яго эвалюцыі ў ХІІІ – ХV стст., гісторыі грашовага лічэння і многіх іншых пытанняў гаспадарчай, палітычнай, прававой і культурнай гісторыі ўсходніх славян у ХІ – ХV стст.

Нормы “Статута Яраслава” прысвечаны і царкоўным судам. Разам з тым гэта найбольш ранні кодэкс сямейнага і шлюбнага права старажытнага часу ўсходніх славян, які складаўся ў ХІ – ХІІ стст. і працягваў перапрацоўвацца, змяняцца ў ХІІІ – ХVI стст. У сувязі з тым, што ўзаемаадносіны ў сям’і, як і заключэнне і скасаванне шлюбу, належала юрысдыкцыі царквы, то даследчыкі разглядаюць яго і ў якасці судзебніка па ўнутрыцаркоўных справах.

Тэкст Статута захаваўся больш як у 90 спісах. Сярод іх выдзяляецца 6 рэдакцый, а ўнутры двух старэйшых – Падрабязнай і Кароткай – шэраг ізводаў. Адны аўтары адносяць яго ўзнікненне да дамангольскага часу (Няволін, Паўлаў, Ключэўскі, Чарноў, Ціхаміраў, Юшкоў, Шчапаў), некаторыя бачаць у ім помнік ХІІІ – ХIV стст., які не меў больш ранняй асновы (Карамзін, Галубінскі, Сувораў, Зімін).