Лекция 2

1. Á ³ ð ò ұ ò à ñ å ñ å ï æ ү é å ñ ³ æ ә í å ñ ò à ò è ñ ò è ê à

Нарық тық экономикағ а ө ту кезең інде республикада болып жатқ ан ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстар мен процестер туралы жә не олардың даму немесе кему жағ дайын анық тау ү шін; жалпы мемлекеттік саясаттың жү різілуі мен орындалуын қ амтамасыз ету ү шін кө п салалы халық шаруашылығ ын басқ ару ү шін тү рлі статистикалық мә ліметтер қ ажет, Мұ ндай мә ліметтер кә сіпорындардың ұ йымдар мен мекемелердің, шаруашылық тардың, фермерлік шаруашылық тардың жә не т.б. ә р тү рлі есептеу жолдары арқ ылы, яғ ни оперативтік жедел, бухгалтерлік жә не статистикалық есеп беру жү йелері арқ ылы жинақ талады, ө нделеді жә не оғ ан талдау жасалынады. Бірақ, осы аталғ ан есеп тү рлерінің ә рқ айсысының алдарына қ ойғ ан мақ саты мен есептеу ә дістемелеріне қ арай ө здеріне тә н ерекшеліктері болады. Тө менде осы есептердің ерекшеліктерін жеке-жеке қ арастырайық:

Оперативті жедел немесе оперативті-техникалық есеп. Оның негізгі мақ саты сол кә сіпорындардың, шаруашылық тардың бірлестіктер мен ұ йымдардың бө ліктері мен цехтарында болғ ан жү мыс кө рсеткіштеріне, яғ ни ө ндірілген дайын ө німдер мен оның сапасына; жартылай даярланғ ан фабрикаттар мен тетіктердің дайындалуына, шикізаттар мен материалдың жұ мсалуына; ең бек қ ұ ралдарының қ олданылуына жә не т.б. операциялардың жү ргізілуіне кү нделікті бақ ылау жасау ү шін жү ргізіледі. Оперативті жедел есеп арқ ылы алынғ ан кө рсеткіштер кү нделікті орындалғ ан шаруашылық операцияларының жұ мыс бабын, олардың дұ рыстығ ын қ адағ алап отыру жә не басшылы жасау ү шін қ олданады. Егер жұ мыс барысында тү рлі себептер мен кемшіліктер кездесетін болса, онда оны тү зету ү шін арнайы шешімдер қ абылдауғ а жә не іс жү зінде оны жү зеге асыруғ а кө мектеседі.

Оперативті есепің кө рсеткіштері бастапқ ы қ ұ жаттар бойынша немесе телеграф, телефон арқ ылы жинақ талады жә не онда бухгалтер есеп беру формасында ашық кө рсетілмейтін негізгі мә ліметтер қ амтылады. Сондық тан оны дер кезінде берілетін жедел есеп деп те атайды.

Бухгалтерлік есеп. Есептің бұ л тү рі барлық кә сіпорындарда, мекемелер мен ұ йымдарда шаруашылық тар мен бірлестіктерде, шағ ын жә не жеке кооперативтер мен ұ жымдарда жү ргізіледі. Бухгалтерлік есеп арқ ылы ә рбір кә сіпорындар, мекемелер жә не т.б. бойынша ақ ша қ аржыларының қ озғ алысын, ө ндірілген ө німнің ө зіндік қ ұ нын, материалдық шығ ындар мен оның пайдалануын, ең бекақ ы мө лшерін, кіріс пен шығ ыс жә не т.с.с. кө рсеткіштердің Нақ ты есебі жү ргізіледі. Бұ л есепте кө рсетілетін кө рсеткіштер ресми қ ұ жаттарғ а сү йеніп жинақ талады жә не оғ ан экономикалық талдау жасалынып, қ орытындыланады. Басқ а есептермен салыстырғ анда, оның ерекшелігі қ ұ жаттылығ ында жә не ондағ ы кө рсеткіштердің барлығ ы ақ шалай ө лшем бірлігіне айналдыру арқ ылы кө рсетілетіндігінде.

Бухгалтерлік есептің негізгі мақ саты жү йелі тү рде бірың ғ ай ережелер мен ә дістерді қ олдана отырып, шаруашылық операциялары туралы мә ліметтерді жинақ тайды. Басқ аруғ а қ ажет болатын кө рсеткіштерді ө з ішінде қ олданады жә не сол арқ ылы белгілі бір шешімдер қ абылдауғ а кө мектеседі. Есептің бұ л тү рінің негізгі ә дістері мыналар: бухгалтерлік баланс, тіркеу, бағ алау, калъкуляциялау. Ең бастысы, қ ұ жаттық принципін сақ тай отырып, екі жақ ты жазу ережесіне сай жү ргізілетіндігі.

Бухгалтерлік есепке ә дістемелік жағ ынан кө мек кө рсетіп, басшылық ету жұ мысы республика Қ аржы министрлігіне жү ктелген. Ол Қ азақ стан Республикасының ұ лтггық статистика агенттігімен келісе отырып бухгалтерлік есеп айырысу шоттарын жә не олардың жоспарын, есеп беру формаларының типтік ү лгісін, оларды жү ргізу, толтыру ә дістері туралы нұ сқ ауларды бекітеді. Оньң іс жү зінде қ олданылуына бақ ылау жасап отырады.

Статистикалық есеп. Бұ л есепте қ оғ ам ө мірінде болып жатқ ан ә леуметгік-экономикалық қ ұ былыстар мен процестердің барлық сандық кө рсеткіштері мен сапалық жақ тары есепке алынады, жинақ талады ө здеріне тә н белгілеріне қ арай ә р тү рлі топқ а бө лінеді жә не оғ ан талдау жасалынады. Бұ л есептің негізгі мақ саты халық шаруашъілығ ы салаларын дұ рыс басқ арып, материалдық игіліктерді ө ндіру жә не бө луге бақ ылау жасау ү шін қ ажетті мә ліметтерді жинақ тап, ө ң деп, дер кезінде Ү кімет қ арауына беріп отыру. Статистикалық есепте кө рсетілетін кө рсеткіштер бухгалтерлік жә не оперативтік жедел есептер арқ ылы тиісті қ ұ жат бойынша жинақ талады. Егер, бұ л есептерде кейбір қ ажетті кө рсеткіштер жоқ болса, онда оны жинау ү шін арнайы статистикалық бақ ылау жү ргізіледі.

Статистикалық есептің басқ а есептермен салыстырғ анда ө зіне тә н ерекшеліктері мен есептеу ә дістері бар. Олар: мә ліметтерді жинау, топтау, ө ң деу, талдау жә не нақ та, қ атысты, орташа шамалармен бірге индекстік, графикалық, баланстық, корреляциялық ә дістерді қ олданатындығ ында.

Сонымен, есеп пен статистиканың біртұ тастығ ын тө менде берілген зандылық тардан кө руге болады:

1) барлық кә сіпорындарда жү ргізілеітін есеп жұ мыстары оны толтыру ә дістемелерінің бірегей болуы. Мысалы, барлық кә сіпорындарда ө ндірілген ө німнің кө лемін есепке алу бір ә діспен, бір бағ дарлама бойынша жү ргізілетіндігі. Егер, осы кө рсеткіштерді ә р тү рлі тә сілдермен есептейтін болсақ, онда оларды бір-бірімен салыстыруғ а болмайды;

2) есептің бү л ү ш тү рі ә рқ ашанда бірін-бірі толық тырып отырады жә не олардың арасында алалық, қ айшылық, параллелизм (жарыспалылық) жоқ, олардың арасында кө рсеілген кө рсеткіштер бірімен-бірі тығ ыз байланыста болады;

3) бастапқ ы есеп қ ұ жаттарының біркелкілігі жә не оның негізі ретінде барлық есептер ү шін бастапқ ы қ ү жаттар арқ ылы кө рсеткіштер есепке алынады.

Демек, біртұ тас есеп жү йелерінің жоғ арыда кө рсетілген зандылық тарын толығ ымен сақ тағ ан кездерде ғ ана есеп жұ мыстары дұ рыс жү ргізіледі.[3]