Статистикалық бақылауды ұйымдастыру және оның бағдарламасы

Статистикалық бақ ылауды ұ йымдастырудың мә ні Статистикалық бақ ылауды жү ргізбес бұ рын оның ұ йымдастыру жоспары жасалынады. Мұ ндағ ы негізгі қ арастырылатын мә селе бақ ылаудың мә ні мен маң ызын, міндетін жә не алдына қ ойғ ан мақ сатына байланысты бастапқ ы мә ліметтерді жинаудың формаларын, тү рлерін, тә сілдерін, орнын анық тау болып табылады. Сондық тан бұ ларды нә тижелі шешу ү шін алдын ала бағ дарлама жасалуы тиіс. Бірақ алдымен статистикалық бақ ылаудың мақ саты мен міндеті анық талады да, соң ынан оның бағ дарламасы жасалынады.

Ұ йымдастыру жұ мыстарының ішіндегі ең негізгісі - статистикалық бақ ылауды жү ргізудегі алдына қ ойғ ан мақ сат, оның ө зі сол жү ргізілетін зерттеудің мә н мен маң ызына байланысты. Бұ л дегеніміз бақ ылауды не ү шін жә не қ айда жү ргізетінімізді, қ андай мә ліметтердің жиналатындығ ын, қ алай ө ндеу керек екендігін, қ олданылатын кестенің пішінін жә не есептеу тә сілдерін анық тау болып табылады. Сол себепті статистикалық бақ ылауды ұ йымдастыру жә не оның бағ дарламасын жасау мағ ынасы жағ ынан ө те кү рделі жұ мыс болып есептелінеді.

Статистикалық бақ ылау зерзаты дегеніміз - зерттеуге жататын ә леуметтік кұ былыстар мен процестер жиынтығ ы. Статистикалық бақ ылау жұ мыстарын ғ ылыми жү йеде ұ йымдастыру кезең інде ең бастысы - бақ ылау зерзатынъщ шегін дұ рыстап анық тау. Егер бақ ылау зерзатьшың шегі дұ рыс анық талмағ ан болса, онда оның кейбір бө ліктерінің зертгеуден тыс қ алуы немесе зерттеуге жатпайтын мү лде басқ а зерзаттардын кіріп кетуі де мү мкін.

Статистикалық бақ ылаудың зерзаттары бө лек злементтерден тұ рады жә не оны нышандарына қ арай бір-бірінен ажыратуғ а болады. Сондық тан, ол статистикалық бақ ылау жү ргізудің негізгі кө зі болып саналады. Оны статистикалық бақ ылау бірлігі деп атайды.

Бақ ылау бірлігі деп, бастапқ ы статистикалық мә ліметтер жиынтығ ын зерггеуге жататын зерзат қ ұ рамының белгілі бір бө лігін айтады. Бақ ылау бірлігін анық тау - зерггеуге жататын жиынтық қ ұ рылымына, оның алдына қ ойғ ан мақ сатына, атқ аратын міндетіне байланысты.

Статастикалық жиынтық бірлігі - жиынтық тың қ ұ рамына кіретін жеке белгісі. Мысалы, республикадағ ы ұ жымшарлардың, ө неркә сіп орындарының, халық тың жиынтық бірліктері болып ұ жымшар, кә сіпорын жә не адам есептеледі.

Статистикалық бақ ылаудың бағ дарламасы - статистикалық зерттеуді жү ргізер алдында оның зерзатын, жиынтық жә не бақ ылау бірліктерін анық тағ аннан кейін, негізгі бір ұ йымдастыруғ а жататыны бақ ылау бағ дарламасына жете дайындала білу. Статистикалық бақ ылау бағ дарламасы деп зерттеу кезінде бастапқ ы мә ліметтерді жинау ү шін ұ ғ ымды, жинақ ы, ойғ а қ онымды бақ ылау бірліктеріне берілетін сұ рақ тар тізімінің жиынтығ ын айтады.

Бақ ылау бағ дарламасын қ ү растыру кезінде бельгая ғ алымы А. Кетленің ү сынғ ан тө мендегі ережесін естен шығ армауьмыз керек:

1) бағ дарламағ а керексіз, артық сұ рақ тар кіргізілмеуі жә не ондағ ы кө рсеілген сұ рақ тардың жауаптары бақ ылаудың алдына қ ойғ ан мақ сатын анық тауы тиіс;

2) бақ ылау бағ дарламасына дұ рыс жә не нә тижелі жауап алынатын сұ рақ тардың кіргізілгені жө н;

3) бақ ылау бағ дарламасына кіргізілген сұ рақ тар жауап берушіге кері ә серін тигізетіндей, яғ ни оның болжамы бойынша қ исынсыз жү різілген сияқ ты кү дік туғ ызбауы керек.

Статастикалық бланк (формуляр) дегеніміз - бақ ылау кезінде берілген сұ рақ қ а жауап жазуғ а жә не керекті мә ліметтерді жинауғ а арналғ ан бір бет қ ағ аз (бірнеше бет болуы да мү мкін). Олар ә р тү рлі атпен аталуы (бастапқ ы есеп беру формасы, карточка, бланк, акт, табелъ, санақ қ ағ азы, сұ рақ қ ағ азы жә не т.с.с.) ә бден мү мкін. Ә рбір формулярда титулдық жә не мекен-жайлық кө рсеткіштер жеке бө лім ретінде кө рсетіледі.

Статистикалық тә жірибеде формулярдың жеке-дара, яғ ни карточкалы жә не тізімдік екі тү рі қ одцанылады. Жеке-дара немесе карточкалық формулярда ә рбір бақ ылау бірліктерінің мә ліметтері жеке бланкіге толтырылады. Тізімдік формулярда бір бланкіге екі немесе одан да кө п бақ ылау бірліктерінің мә ліметтері кө рсетіледі.

Статистикалық бақ ылау кезінде қ олданылатын қ ұ жаттарды (бланкілер, нұ сқ аулар жә не т, б.) жұ мыс жабдық тары деп атайды.[6]