Статистика туралы түсінік және оның даму тарихы

«Статистика» - латынның статус (status) деген сө зі - қ азақ шағ а аударғ анда заттың, нә рсенің, қ ұ былыстың жай - кү йі деген мағ ынаны білдіреді. Осы сө здің, негізінен, итальянның, «stato» -мемлекет, (statisto) – мемлекеттің жағ дайын жетік білу деген сө зі шығ ады, Қ азіргі кезде «статистика» термині тө мендегідей ә р тү рлі мағ ынада қ олданылады:

- статистикалық мекемелер арқ ылы кө птеген қ оғ амдық қ ұ былыстардың ө згерістерін жү йелі тү рде есепке алу;

- статистика - статистикалық жинақ тарда, акық тамаларда, мерзімді баспасө здерде жарияланатын сандық керсеткіштер;

- статистика - қ оғ амдық ғ ылымның бір саласы жә не оның ө зіне тә н жеке пә ні мен зерттеу ә дістері бар ғ ылым.

Статистика қ оғ амдық ғ ылым ретінде кейіннен пайда болды жә не оның даму кезең дерінің ө зінше тарихы бар. Статистика ғ ылымның даму процесінің бастамасы XVII гасырдың аяқ кезінен Англиядан басталады. Оның ң егізін ағ ылшын ғ алымдары Джон Граунт (1620 - 1674) пен Вильям Петтидің (1623 - 1687) «Саяси арифметика» атты ең бегі қ алады. В. Петтидің ең бегінің маң ыздылығ ы сонда, ол сандық кө рсеткіштер заң дылығ ын колдана отырып, қ оғ амдағ ы болып жатқ ан кө птеген кұ былыстар мен ө згерістерді анық кө рсеткендігі, яғ ни ө ң деу, талдау жұ мыстарын қ алай жү ргізу керек екендігін айқ ындағ аны.

Статистика тарихының екінші бір бастауы «Саяси арифметикамен» бір мезгілде шық қ ан неміс ғ алымы Г.Конрингтің (1605-1681) ең бектерінде қ алыптаса бастағ ан мемлекеттаиу ғ ылымында жатыр. Мұ нда статистика география, этнография, заң жә не басқ а да ғ ылым салаларымен бірге зерттеледі. Себебі, статистиканың саяси экономикадан жә не басқ а да ә леуметтік-экономикалық пә ндерден ә лі де жігін ажырата қ оймағ ан кезі еді.

Статистиканың одан ары дамуына кө птеген ғ алымдар ездерінің ғ ылыми екбектерімен атсалысты. Солардың ішінде мына ғ алымдардың аттарын атамай кетуге болмайды неміс ғ альмы Г.Ахенваль (1719 - 1772), бельгия ғ алымы А. Кетле (1796-1874), англия ғ алымы А.Боули (1869-1957) жә не тағ ы баскалар. Мысалы, XIX ғ асырдың ортасына қ арай бельгия ғ алымы А. Кетле жә не оның шә кірттері статистикалық қ атарларда бірмен-бірі

байланысты заң дылық тардың бар екендігін дә лелдеді.

XIX ғ асырдың екінші жартысы мен XX гасырдың басында статистика ғ ылымы қ арыштап дами бастады. Оғ ан кө птеген ғ алымдар мен статистиктердің сің ірген ең бектері дә лел бола алады.

Мысалы, математикалық статистиканың ық тималдық теориясын колдану арқ ылы кептеген сандық керсеткіштерді есептеу тә сілдері анық талды. Бұ л салада П.Л.Чебышев, А. А. Марков, А.М. Ляпунов, С. Н. Бернштейн сияқ ты атақ ты математиктер елеулі ең бек етті. Бұ л кезде мемлекеттік статистика органдары да жетіліп, дами бастағ ан еді.

Сонымен, статистика органы халық шаруашылығ ы салаларының есебін жү ргізуші мекеме ретінде жалпы мемлекеттік, экономикалық саясаттың жү ргізілуі мен орындалуын қ амтамасыз етеді жэне ол жү йелі тү рде басшылық жасаудың аса маң ызды қ ұ ралдарының бірі болып саналады.[1]