Леуметтік - экономикалық статистиканың пәні, әдістері, міндеттері

Ә леуметтік-экономикалық статистика сапалы анық талғ ан жалпы ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстарды сандық жағ ынан зерттейді, олардың пропорциялары экономикадағ ы жә не ә леуметтік сферадағ ы даму зандылылық тарын кө рсетеді. " Статистиканың " қ оғ амдық дербес ғ ылым ретіндегі мақ саты - Қ азақ стан Республикасының жағ дайын дамудың кешенді сандық сипаттамасымен қ амтамасыз ету, нарық тық жағ дайды бақ ылау, мемлекеттің саяси жү йесін баяндау.

Бақ ылаудың объектісі – барлық дең гейлердегі бұ қ аралық ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстар мен процестер:

а) микродең гейде – шаруашылық субъектісі, ү й шаруашылығ ы;

ә) мезодең гейде - экономика саласы, экономика секторы, аймақ;

б) макродең гейде - елдің жалпы экономикасы

Ә леуметтік-экономикалық статистиканың теориялық негізі экономикалық теория жә не философия болып табылады:

Ә леуметтік-экономикалық статистика экономикалық теориямен жә не басқ а ғ ылымдармен қ алай байланысады?

Экономикалық теория қ оғ амның даму заң дылық тарын, олардың мә ні мен шығ у табиғ атын анық тайды,

Диалектикалық тану ә дісіне сә йкес, статистика қ оғ амдағ ы ү здіксіз ө згерістер мен даму қ ұ былыстарын, процсстерді бір-бірімен тығ ыз байланыстыра отырып, тарихи окиғ алардың тізбегіндегі нақ ты фактыларды жинақ тап зерттейді.

Статистикада жалпы сандық ақ параттарды қ олданғ анда, бір жағ ынан, жалпы зандылық тарды. сандық жағ ынан негіздеп, дә лелдерді немесе кейбір теориялық ұ сыныстарды терістейді, ал екінші жағ ынан, нарық тык, экономикадағ ы жаң а қ ұ былыстарды, процестерді дұ рыс бағ алап, экономикалық теорияны одан ә рі дамытады. Осыдан ә леуметтік-экономикалық статистиканың экономикалық теория, философия жә не ө зге ғ ылымдармен байланысы кө рінеді: математика (жоғ ары математика, ық тималдық тар теориясы жә не т.б.); салалық экономика (қ аржы, банк ісін ұ йымдастыру, ауылшаруашылық экономикасы, ө нер экономикасы жә не т.б.); қ оғ амдық (тарих, ә леуметтану, саясаттану, демография жә не т.б.) сияқ ты ғ ылымның басқ а тү рлерімен ө зара байланыстылығ ын кө руге болады.

Ә леуметтік-экономикалық статистика статистиканың жалпы теориясының ә дістері мен негізгі ережелеріне негізделеді. Қ оғ амды зерттеудің ү ш сатысында статистикалық ә дістер қ олданылады:

1. Статистикалық бақ ылау (алғ ашқ ы статистикалық ақ параттарды жинау).

2. Бақ ылау нә тижелерін белгілі бір жиынғ а жинақ тау жә не жалпылау.

3. Ақ параттарды талдау.

Ә леуметтік-экономикалық статистика жалпы ә леуметтік - экономикалық статистикалық зерттеуді ұ йымдастырып, алғ ан сатысында (мысалы, халық, жалпы шығ арылым туралы) келесі функциялар орындалады:

- бастапқ ы ұ ғ ымдарды, категорияларды қ алыптастырады, олардың зерттеу міндеттерін анық тайды;

- кө рсеткіштердің жү йесін жә не кө рсеткіштердің есептеу методологиясын қ ұ райды;

- алғ ашқ ы ақ параттарды жинауғ а жаппай бақ ылау ұ йымдастыру барлық тұ лғ аларды, отбасыларды санақ парағ ы формасы тү рінде, барлық кә сіпорындарды бухгалтерлік жә не статистикалық есеп беру формасы тү рінде есептеу жолымен немесе шаруашылық тарына ішінара, жаппай емес бақ ылау ұ йымдастыру жолымен жү ргізіледі.

Статистикалық зерттеудің екінші салысында ақ параттардың жинақ талуы жә не топтастырылуы жиналғ ан барлық фактыларды бө лу жә не біріктіру жолымен реттеліп, қ орытындыланады жә не бірдей ұ қ сас белгілері бойынша бір топқ а біріктіріледі. Кө рсеткіштер сомасы топтар бойынша жә не барлық жиынтық бойынша есептеледі. Ә леуметтік-экономикалық статистика топтастыру ә дісінің кө мегімен топтарды, кіші топтарды басты, мә нді белгілері бойынша зерттейді. Мысалы, Қ азақ стан халқ ының жан басына шақ қ андағ ы орташа табысының мө лшері жә не жан басына шақ қ андағ ы орташа салымдар бойынша топтастырылуы халық тың ө мір сү ру дең гейін кө рсетеді.

Статистикалық жұ мыстың ү шінші сатысында кең ейтілген ұ дайы ө ндірістің заң дылық тары анық талады, кә сіпорындардың, салалардың, секторлардың жә не еліміздің тұ тас экономикасындағ ы экономикалық іс-ә рекет нә тажелеріне факторлардың ық палы бағ аланады. Қ айта ө ндірудің барлық жақ тарының байланысы жә не тә уелділік ү шін жалпылама кө рсеткіштер ә дісі қ олданылады: қ атысты, орташа шамалар, вариация белгілерінің кө рсеткіштері, динамика қ ұ былыстары индекстерінің корреляциясын есептеу, детерминация есебі, баланстық, теориялық -ық тималдық ә дістері.

Жиналғ ан жә не топтастырылғ ан ақ параттарды тиімді етіп кө рсету ү шін статистикалық кестелер мен графиктердің барлық тү рлері пайдаланылады.

Ә леуметтік-экономикалық статистика салалық статистикалармен де байланысады. Олар жеке экономикалық салаларды, бө лімдерді (мысалы, демография) немесе категорияларды (мысалы, бағ аларды) зерттейді жә не макроэкономикалық кө рсеткіштерді (ең бек ресурстары, жалпы ішкі ө нім жә не басқ алар) есептеу ү шін мә ліметтерді жинайды.

Ә леуметтік-экономикалық статистика салалық статистикалармен де байланысты, бухгалтерлік есеп пен статистика бойынша халық аралық стандартқ а, Ұ лтгық Шоттар Жү йесінің методологиясына негізделеді. Халық аралық практикада Біріккен Ұ лттар Ұ йымының Ұ лттық Шоттар Жү йесі (1993 жылғ ы версиясы), яғ ни нарық тық экономиканың макростатистикалық моделі пайдаланылады.

Қ азақ станда ұ лтгық экономиканың ерекшелігі ескеріле отырып, Ұ лттық Шоттар Жү йесі 1993 жылы қ олданылды, енгізілді. Қ азақ станда Ұ лттық Шоттар Жү йесінің статистика тә жірибесіне енгізілуі статистикалық ақ параттарғ а деген қ ажеттілікті қ анағ аттандыруғ а жә не халық аралық дең гейдегі макро-экономикалық кө рсеткіштердің салыстырмалылығ ын қ амтамасыз етуге мү мкіндік берді.

Статистика заң дылық тары оның кө рсеткіштерімен анық талады. Статистикалық кө рсеткіш - бұ л барлық ә леуметтік-экономикалық категорияның нақ ты орны мен уақ ыты шартың дағ ы (мысалы, халық тың жұ мысбастылығ ы, Ұ лттық байлық, табыстар жә не басқ алар) сандық ө лшемі, яғ ни ә леуметтік-экономикалық статистикалық кө рсеткіштердің қ алыптасу жү йесін кері зерттейді. Ә леуметтік-экономикалық статистиканың кө рсеткіштер жү йесінің қ ұ рамы:

I. Ең бек жә не халық туралы кө рсеткіштер.

П.Ұ лтгық байлық тың кө рсеткіштері.

III. Аралық тұ тыну жә не шығ ындардың кө рсеткіштері.

IV. Ө ндіріс нә тижелерінің кө рсеткіштері.

V. Бағ а, тауар жә не ақ ша айналысының кө рсеткіштері.

VI. Ө ндіріс тиімділігінің кө рсеткіштері.

VП.Ұ лттық шоттар жү йесі бойынша баланстық қ ұ рулардың кө рсеткіштері.

VIII. Ә леуметтік статистика кө рсеткіштері.

Қ азақ стан республикасындағ ы нарық тық қ атынастардың дамуымен қ атар статистикалық кө рсеткіштердің жү йесі де ө згереді, жетілдіріледі.

Статистикалық кө рсеткіштер жү йесінің рө лі жә не мә ні неде?

Кө рсеткіштер жү йесі статистикалық бағ алау ү шін қ ажет:

- зерттелген ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстың дең гейін, қ ұ рылымын жә не динамикасын;

- ең бектік, материалдық, қ аржылық ресурстарды пайдаланудың тиімділігі мен факторларын;

- ө ндіріс пен тұ тынудың аралық пропорциясын тұ тыну жә не қ орлану, ә р тү рлі меншік формалары бойынша кә сіпорындардың, экономика секторларының аралық пропорцияларын;

- бұ қ аралық ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстардың тұ тас ұ дайы ө ндіріс процестерінің жә не оның жеке сатыларының: ұ лттық табыс ө ндірісінің, бө лінуінің, айналымының жә не қ орлануының заң дылық тары мен байланыстарын;

- республикадағ ы аймақ тардың, экономикадағ ы барлық салалардың дамуының заң дылық тарын, аймақ аралық жә не салааралық байланыстарын кө рсетеді.

Ә леуметтік-экономикалық статистиканың міндеттері қ андай?

Қ азақ станда, басқ а да бұ рынғ ы міндеттемелермен қ оса, шаруашылық жү ргізудің нарық тық шарттарының статистика жә не есеп жетілдіру бойынша жаң а міндеттемелері анық талады. Ә леуметгік-экономикалық статистиканың негізгі мің деттемелері:

- Ұ лттық Шоттар Жү йесі бойынша статистикалық кө рсеткіштер жү йесін жетілдіру, ғ ылыми зерттеу жә не ә зірлеу (демек, Ұ лттық байлық тың толық қ ұ рамын жә не кө лемін анық тау, бейресми жә не бү ркемелі экономиканы, табиғ и ресурстарды жә не қ оршағ ан ортаны сапалық, ақ шалық бағ алау);

- Қ азақ стан Республикасының ә леуметтік-экономикалық жағ дайы туралы мә ліметтерді жинау жә не жан-жақ ты кө рсету;

- мемлекеттік жә не аймақ тық дең гейлерде талдау жасау ү шін жә не басқ арушылық шешімдерді қ абылдау ү шін сапалы жә не ақ иқ ат мә ліметтермен барлық респонденттерді уақ тылы қ амтамасыз ету; (басшылық, қ оғ амдық, ә леуметтік, ғ ылымдық, коммерциялық қ ұ рылымдарды);

- Ұ лттық байлық тың резервтерін анық тау ү шін, жұ мыссыздық тың жә не жұ мыс істейтін халық ты толық пайдаланбаудың ә серінен пайда болғ ан ө нім шығ ынын есептеу ү шін статистикалық ә дістерді қ олдану жә не жетілдіру;

- арнайы ұ йымдастырылғ ан бақ ылауларды (мониторингтар сияқ ты) ішінара бақ ылауда, ә сіресе Қ азақ станда халық тың ө мір сү ру дең гейін ө лшегенде, ә леуметтік статистиканы зерттегенде қ олдану;

- барлық дең гейдегі экономиканың ү йлесімділігіне жә не тең герімділігіне статистикалық бағ а беру;

- Ұ лттық Шоттар Жү йесі бойьшша салааралық балансты, қ аржылық шотты жә не макродең гейдегі басқ а да баланстарды қ ұ ру жә не ә зірлеу;

- халық аралық салыстыруларды жү ргізу;

- бизнес тә уекелдігін бағ алау ү шін ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстардың себепті-нә тижелік байланыстарын ү лгілеу жә не келешекке болжам жасау;

- бухгалтерлік жә не статистикалық есеп беру формаларын

жетілдіру;

- экономикалық -статистикалық талдау жасауда статистикалық -математикалық жә не математикалық ә дістерді қ олдану.[55]