Халық саны және құрамының статистикасы

Халық — берілген аумақ та тұ ратын адамдар. Халық статистикасының бақ ылау объектісіне тұ тас халық жә не оның жеке белгілі топтары (жұ мысбасты, жұ мыссыз, ең бекке жарамды, қ алалық, ауылдық ерлер жә не ә йелдер, т.б.) жатады. Бақ ылау бірлігі - адам, отбасы жә не ү й шаруашылығ ы. Халық санына есеп жү ргізу барысында белгілі уақ ыт кезіндегі жағ дайы (кү йі) бойынша халық саны ескеріледі.

Ең бекке жарамдылық белгісіне қ арай халық тың тағ ы басқ а категориялары бар: ең бек жасындағ ы халық саны, ең бек жасындағ ы ең бекке қ абілетті халық саны, ең бек ресурстары.

Ең бекке жарамды жастағ ы (тұ рғ ындар) халық саны, Қ Р ең бек заң ына сә йкес, ой қ абілеттілігімен жә не кү шімен енбекке жарамды (ерлер жасының шегі - 16-63, ә йелдер - 16-58 жас) халық тың бө лігі болып есептеледі.

Ең бекке жарамды жастағ ы ең бекке қ абілетті халық саны = Ең бекке жарамды жастағ ы тұ рақ ты халық саны - Ә леуметтік қ орғ ау орнынан зейнетақ ы алатын, ең бекке қ абілетті жастағ ы, І-II топтағ ы мү гедектер саны, ең бек жасына байланысты қ осымша шартпеп зейнетақ ы алатын, ең бекке жарамды жастағ ы, жұ мыс істемейтін зейнеткерлер саны. (формула)

 

Халық жә не ең бек статистикасы қ андай міндеттерді зерттейді?

Халық жә не ең бек статистикасының міндеттері:

- Қ азақ стан Республикасындағ ы халық саны туралы ақ параттарды жинау;

- халық тың қ ұ рамын тө мендегі белгілері бойынша зерттеу: жыныс, жас, ұ лт, аймақ, отбасы жағ дайы, қ ызметтің тү рі, кү нкө ріс кө зі жә не т.б.;

- халық тың табиғ и қ озғ алысын зерттеу;

- халық тың миграциялық қ озғ алысын зерттеу;

- ең бек нарығ ын, халық тың жұ мысбастылығ ын (жұ мыспен қ амтылу) жә не жұ мыссыздығ ын зерттеу;

- халық санын болжау.

Халық туралы қ андай ақ парат кө здері бар?

1. Халық санағ ы — критикалық сә т кезіндегі кү йі бойынша Қ азақ стан Республикасындағ ы ә р азаматты сипаттайтын демографиялық жә не ә леуметтік мә ліметтерді жинау процесі (1999 ж. ақ панның 24-інен 25-іне қ арағ ан тү ні, сағ ат 00.00. бойьнша). Халық санағ ы ә р он жыл сайын жү ргізіледі. Қ азақ стан аумағ ында 1959, 1970, 1979, 1989, 1999, 2009 жж. болғ ан.

2. Халық туралы халық санақ тары арасындағ ы ағ ымдағ ы есеп:

- азаматтық кү й актысы — қ алпындағ ы жазбалар - халық ың табиғ и қ озғ алысы тү рдегі (туу, ө лу, некеге тұ ру, ажырасу) перзентханада, загстерде, ауылдық кең естегі халық есебі;

- миграциялық (кө шіп-қ ону) процестер - келу парағ ына тіркелетін статистикалық есеп талоны, ішкі істер органдарының жә не паспорт рұ қ сатнама қ ызметінің мә ліметі.

3. Ішінара зерттеу халық санақ тары арасында жү ргізіледі. Оның мақ саты - Қ азақ стан Республикасындағ ы жә не оның жекелей аумақ тарындағ ы халық тың ә леуметтік-экономикалық қ ұ рамы туралы қ осымша мә ліметтерді жинау.

4. Кә сіпорындардың ең бек туралы статистикалық есеп берулері жұ мыс істейтін халық тың ең бек қ ызметтерін сипаттайды.

1999 ж. халық санағ ының ерекшелігі - бақ ылау объектісінің ү й шаруашылығ ы болуында. Ү й шаруашылығ ының отбасынан айырмашылық тары:

- туысқ ан болуы міндетті емес жә не бірге тұ ратын адамдардың жалпы шаруашылық ты бірге жү ргізуі;

- ү й шаруашылығ ының ө зін материалдық қ амтамасыз ететін бір адамнан тұ ру мү мкіндігі.

Халық санағ ын ө ткізген кезде халық тың қ андай категориялары тіркеледі?

Халық тың санағ ы келесі категориялармен тіркеледі: Тұ рақ ты, нақ ты халық жә не олармен тығ ыз байланыстағ ы уақ ытша келгендер жә не уақ ытша кеткендер.

1. Тұ ракты халық (ТХ) -берілген аймақ та (1 жыл не одан кө п), санақ тың критикалық сә тінде қ ай жерде тұ рғ анына тә уелсіз берілген тұ рғ ылық ты аймақ та тұ рақ ты ө мір сү ретін адамдар (уақ ытша- кеткендер, сондай-ақ тұ ратын уақ ытына қ арамай, тұ рақ ты жұ мысқ а немесе оқ уғ а келген адамдар). Ә скерге шақ ырылғ ан, тұ тқ ынғ а алынғ ан адамдар тұ рғ ылық ты жерлерде есепке алынбайды, олардың ө з есебі болады.

2. Нақ ты халық (НХ) - Тұ рақ ты ө мір сү ру орнына қ арамай, аймақ та тұ рып жатқ ан адамдар. Бұ лар белгілі бір сә тте есепке алынбайтын жерге кеткендер, яғ ни тү нгі кезектегі жұ мыста болғ андар, туристік сапармен басқ а мемлекетке кеткендер, басқ а пә терде тү негендер (бірақ осы пункт аумағ ында).

3. Уақ ытша кеткендер (УКетк.) - уақ ытша (1 жыл не одан аз) берілген тұ рғ ылық ты аймақ тан кеткен тұ рақ ты халық. Ауруханада, перзентханаларда болғ ан адамдар тұ рақ ты, соң дай-ақ уақ ытша кеткендер болып есептеледі.

4. Уақ ытша келгендер (УКелг.) - уақ ытша (бір жыл не одан аз) берілген тұ рғ ылық ты аймақ та тұ рып жатқ ан нақ ты адамдар.

Тұ рақ ты жә не нақ ты халық тың саны арасында мынадай ө зара байланыс бар:

 

ТХ=НХ-УКелг.+УКетк.

НХ=ТХ+УКелг.-УКетк.

 

 

Бұ л кесте бухгалтерияның екі жақ ты жазба принципі бойынша операцияларды толтыру дұ рыстығ ын тексеруге, баланстық тә сіл кө мегімен барлық кө рсеткіштер арасындағ ы баланстық байланысты орнатуғ а жә не нә тижені есептеуге мү мкіндік береді. Мысалғ а, халық санағ ын жү рігізудің критикалық сә тінде мыналар тіркелген:

- Алматы қ аласының тү рғ ыны Тү реханов А.Ж. Тү ркияғ а 3 аптағ а туристік сапарғ а кетті; Сонда есепші мынадай жазба жү ргізуі керек: Тү реханов А.Ж. — нақ ты жә не тұ рақ ты тұ рғ ын (себебі, санақ тек Қ азақ стан Республикасы аумағ ын қ амтиды);

- Алматы қ аласының азаматы Иванов И.С. Астана қ аласына 10 кү нге іс-сапарғ а кетті; Бұ л жағ дайда есепші И.С. Ивановты тұ рақ ты жә не уақ ытша кеткен деп тіркеді.

Статистика халық тың қ ұ рамын басқ а да белгілері (жыныс, жас, ә леуметтік жағ дайы, отбасы жағ дайы, ұ лты, білім дең гейі, кү н кө ру кө здері, тұ ратын жері, аймақ, қ ызметінің тү рі, т.б.) бойынша топтастырумен сипаттайды.[57]