Негізгі капиталдың қалдыктық (баланстық) құны бойынша балансы
Толық қ ұ н бойынша негізгі капитал балансының осындай схемасы бар, бірақ қ ұ рамына мынадай кө рсеткіштер кірмейді: а) есептелген амортизация сомалары; себсбі, ол бастапқ ы қ ұ нын азайтады; ә) кү рделі жө ң деуге кеткен шығ ындар; себебі, жыл аяғ ында негізгі капиталдың қ алдық тық қ ұ нын кө теру ү шін жасалады. Кү рделі жө ндеу кө рсеткіштері мынаны сипаттайды: 1) негізгі капитал қ ұ нының артуы (қ алдық қ ұ н балансы бойынша); 2) кү рделі жө ндеуге жұ мсалғ аи ақ шаларды игеру. Баланстың мә ліметтері бойынша жыл басы мен жыл аяғ ына арналғ ан негізгі капиталдың қ атысуы арасындағ ы тә уелділік келесідей: НК ж.а = НК ж. б + Т - Ш мұ ндағ ы : НКж, а - жыл аяғ ындағ ы негізгі капиталдың толық қ ұ ны; НКЖ б - жыл басындағ ы негізгі капиталдың толық қ ұ ны; Т — барлық бап бойынша жыл бойындағ ы негізгі капиталдың келіп тү скен қ ұ ны; Ш - барлық себептер бойынша жыл бойындағ ы негізгі капиталдың істен шық қ ан жә не тозғ ан қ ұ ны.
Негізгі капиталды бағ алау ә дістері қ андай?
1. Бастапқ ы (алғ ашқ ы) қ ұ н (БК) - бұ л негізгі қ ұ рал-жабдық тарды қ ұ ру немесе сатып алу ү шін нақ ты жұ мсалғ ан шығ ындар қ ұ ны, оғ ан тө ленген орны толмайтын салық тар мен алымдар қ осылады, сондай-ақ жеткізуте, қ ұ растыруғ а, орнатуғ а, іске қ осуғ а жіберілген шығ ындар жә не ө з міндетіне сай пайдалану ү шін негізгі қ ұ рал-жабдық тарды жұ мыс жағ дайына келтіруге тікелей байланысты кез келген басқ а шығ ындар. 2. Ағ ымдағ ы қ ұ н (АҚ) - бұ л негізгі қ аражаттардың қ олданыстағ ы нарық тық бағ асы бойынша қ ұ ны. 3. Баланстық қ ұ н (немесе қ алдың қ ұ н, (Қ Қ)) - ол негізгі қ аражаттардың жинақ талғ ан тозу сомасын шегергендегі бастапқ ы қ ұ н. Амортизация (А) " аmогtіzаtіо" деген латын сө зінен аударғ анда, ө теу дегенді білдіреді, онда Қ Қ =БҚ -А Негізгі капиталдың тозу тү рлері қ андай? Тозудың екі тү рі: 1. Физикалық — негізгі капиталдың материалдық тозуы, табиғ и ө зіндік белгінің біртіндеп жоғ алуы жә не қ ұ н нә тижесінің қ олданылуынсыз жә не қ озғ алыссыз табиғ и кү штің ық палы немесе берекесіздік ық палы. Физикалық тозудың тү рлері бар: а) белгілі периодта (мерзімде) есептелген; ә) негізгі капиталдың басында істелген жұ мыстың тозу жиынтығ ы. 2. Моральдық - негізгі капитал қ ұ нының темендеу нә тижесінде, негізгі капиталдың қ айта ө ндірісінің арзандатылуы нә тижесінде оның жаң а, кемелденген тү рін шығ ару. Моралъдық тозудың келесі тү рлері бар: а) негізгі капиталдың қ ұ нсыздануы, себебі ұ қ сас жабдық тар аз шығ ынмен ө ндіріледі жә не арзан болады; ә) ғ ылыми-техникалық прогрестің нә тижесінде қ азіргі дең гейге сай ө ндіруші жабдық тар шығ ару. Жабдық тардың моральдық тозуы кү рделі қ аржы жұ мсалымының ү лесін кө бейтудің ә сер етуі есебінен жаң артылып жә не жаң ғ ыртылып тұ руы керек. 4. Қ алпына келтіру қ ұ ны (Қ КҚ) — ол ғ ылыми-техникалық прогресс пен бағ алардың жаң а шартының есептері бойынша негізгі капиталдың қ ұ ны. Қ алпына келтіру қ ұ ны тү гендеу жә не негізгі капиталды қ айта бағ алау негізінде анық талады. Бағ аның ө згеру тә уелдігіне байланысты қ алпына келтіру қ ұ ны бастапқ ы қ ұ ннан ү лкен немесе кіші болуы мү мкін, демек: Қ КҚ = БҚ х I p мұ нда, Iр- негізгі капитал элементтерінің бағ а индексі. 5. Жойылу қ ұ ны (ЖҚ) - сынғ ан металлоломды ө ткізу бағ асы бойынша анық талады, бұ л - негізгі капиталдың тозуына жә не істен шығ уына байланысты жойылғ аннан кейінгі ө ткізуден алынғ ан тү сім. Осы негізгі капитал қ ұ нының бө лігіне амортизациялық аударым ө ндірілмейді. Негізгі капитал кү йінің кө рсеткіштеріне жататындар: тозудың жарамды коэффициенттері. Олар жыл басы мен жыл аяғ ына моменттік кө рсеткіштер сияқ ты есептеледі.
Негізгі капитал тозуының коэффициенттері:
Тоз.ж.б Тоз.ж.а Ктоз..ж.б , = ___________________ немесе Ктоз..ж.а =_____________________ БК.ж.б БК.ж.а
Мұ ндағ ы: Ктоз..ж.б , Ктоз..ж.а - сә йкесінше жыл басы мен жыл аяғ ындағ ы тозудың коэффициенттері; Тоз.ж.б, Тоз.ж.а — жыл басы мен жыл аяғ ындағ ы тозудың сомалары.
Негізгі капиталдың жарамды коэффициенттері: КК ж. б БК ж. б – Т ж. б К ж. ж. б =___________________ = ______________________ = 1- К m ж б , БК ж б БК ж б
КК ж. а БК ж. а – Т ж. а К ж. ж. а =___________________ = ______________________ = 1- К m ж а , БК ж а БК ж а
Мұ ндағ ы: Кжж6; Кжжа - жыл басы мен жыл аягындағ ы жарамды коэффициенттер, ККжб, ККжа — жыл басы мен жыл аяғ ындағ ы калдық қ ұ н, БКжб, БКжа — жыл басы мен жыл аяғ ындағ ы негізгі капиталдың бастапқ ы қ ұ ны. Негізгі капитал қ озғ алысын қ андай кө рсеткіштер сипаттайды жә не олар қ алай есептеледі? Негізгі капитал қ озғ алыстарының кө рсеткіштеріне жататындар: істен шығ у, жою, тү су жә не жаң арту коэффициенттері. Жою жә не жаң арту коэффициенттері мерзімге арналғ ан негізгі капиталдың қ айта ө ндірісінің кең ейтілуін кө рсетеді. Негізгі капиталдың жою коэффициенті (К жою)
Жойыл. К жою =______________________ БК ж б
Мұ ндағ ы: жойыл. — кезең бойынша (бір мезгілде) жойылғ ан негізгі капиталдың сомасы. Негізгі капиталдың істен шық қ ан коэффициенті (Кш):
Ш К. =___________________ БК ж.б.
Мұ ндағ ы: Ш - кезең бойынша барлық бағ ыттар мен істен шық қ ан негізгі капиталдың сомасы. Негізгі капиталдың тү су коэффициенті (Кm)
Т Кm= _____________ БК ж а
Мұ ндағ ы: Т — кезең бойынша барлық кө здерден тү скен негізгі капиталдың сомасы; Негізгі капиталдың жаң арту коэффициенті (К жаң арту):
Жаң арт. К жаң арту = _____________ БК ж а
Мұ ндағ ы: жаң арт. - кезең бойынша жаң артылғ ан негізгі капиталдың сомасы. Негізгі капиталдың жаң арту кө рсеткішінің мазмұ ны неде? Негізгі капиталдың жаң арту коэффициенті мынаны сипаттайды: а) негізгі капиталдың ө су кө лемі; ә) жаң а негізгі капиталдар қ ұ ру ү шін кү рделі қ аржы жұ мсауғ а бағ ытталғ ан қ аражаттың азаюы. Айтылғ ан кө рсеткіштердің талдаудағ ы ә леуметтік-экономикалық мә нін анық тау керек:
К жою Жойыл Жаң арт. Жойыл. БКжа _______________ = _______________ : ____________ = ____________ х _____________ КЖаң арту БК Ж.б. БК ж.а. жаң арт. БК ж.б.
Жойыл Арақ атынасы ________________ бұ л негізгі капиталдың жаң арту жаң арт интенсивтілігінің коэффициенті, ол жаң а енгізілген негізгі капиталдың жойылғ ан ү лесінің орнына келуін сипаттайды. Осы коэффициенттің ө суі негізгі капиталдың ауысу интенсивтілігінің тө мендеуіне алып келеді жә не керісінше. БКж.а. Арақ атынасы: _______ бір жылғ а (периодтағ ы) арналғ ан негізгі БКж.б. капиталдың динамикасын кө рсетеді.[64]
|
