Тақырып : Меншік қатынастары.Тауарлы өндіріс

1 Қ оғ ам ө мірінде меншікке байланысты қ атынастар ә рқ ашан маң ызды рө л атқ арғ ан. Меншік зат емес жә не зат пен жеке адамдар арасындағ ы қ атынас та емес, ол сол заттарды иемденупроцесінде адамдар арасында туындайтын қ атынас болып табылады: Яғ ни, меншік экономикалық категория ретінде – материалдық игіліктерді, ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын жә не ө ндіріс нә тижесін иемденуге байланысты адамдар арасындағ ы ө ндірістік қ атынастарды білдіреді.

Иемдену - ә рбір қ оғ амдық ө ндіріс ә дісінің негізі болып табылады. «Меншік» пен «иемдену» тү сініктерін тең естіруге болмайды. «Меншік» анағ ұ рлым абстрактілі, ал «иемдену» нақ ты ұ ғ ым.

Иемдену – бұ л нақ ты қ оғ амдық затты иелену ә дісі.

Иемдену ә рдайы белгілі бір тұ лғ аның мү ддесіне қ арай жү зеге асады. Меншік иемденудің белгілі бір ә лнуметтік тү рі. Ол ө ндіріс қ ұ рал- жабдық тары кімнің билігінде екендігін, қ алай бө лінетіндігін, қ андай мақ сатқ а пайдаланылатындығ ын кө рсетеді.

Меншіктің объектісін (не иемделеді) жә не субъектісін (кім иемденеді) айыра білу керек. Меншіктің объектісін қ оғ ам байлығ ының материалдық - заттық элементтері жатады немесе ө ндіріс қ ұ рал- жабдық тары мен ө ндіріс нә тижесі. Ал субъектісіне мемлекет, коллектив (ұ жым) жә не жеке адамдар жатады.

Меншік субъектілерінің кө пшілігі ө ндіріс қ ұ рал- жабдық тарын иелену, билік ету, пайдалану туралы қ ұ қ ық қ атынастарының пайда болуын жә не ә рекет етуінің алғ ы шарты болып табылады.

Билік ету – мү лікті меншік иесінен алу.

Пайдалану- меншік объектісінің пайдалылығ ын алуғ а бағ ытталғ ан қ атынастар.

Меншіктің формалары:

- мемлекеттік;

- ұ жымдық;

- жеке меншік.

Мемлекеттік меншік сферасына елдің ә леуметтік тұ рақ тылығ ын жә не ұ лттық қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ететін халық шаруашылығ ының кейбір объектілері жатады.

Ұ жымдық меншік – ұ жымның ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тары мен ө ндіріс нә тижесін ортақ иемдену, билік ету жә не пайдалану процестерінде пайда болатын экономикалық қ атынастар жү йесін сипаттайды. Қ азақ станда қ азіргі кезде ұ жымдық меншік тү ріне акционерлік, кооперативтік жә не т.б. меншік формалары жатады.

1991 жылы маусымда «Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіру» туралы заң қ абылданды. Бұ л заң мемлекеттік меншікті қ айта қ ұ ру ережелерін, тә ртібін жә не қ ұ қ ық тық негізін анық тады.

Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу деп мемлекеттік кә сіпорындардың шаруашылығ ын басқ ару қ ызметін тікелей шаруашылық субъектілеріне беру негізінде қ айта қ ұ руды айтамыз.

Жекешелендіру – бұ л мемлекеттен жеке жә не заң ды тұ лғ аларғ а мемлекеттік меншіктің объектілерін немесе акционерлік қ оғ амдардың акцияларын ақ ығ а немесе тегін жеке меншікке беру. Жекешелендіру мемлекеттің экономикадағ ы билігін шектеу болып табылады.

Жекешелендіру дү ние жү зі экономикасына тә н процесс. Оның негізгі мақ саты:

1. бюджет тапшылығ ын кеміту;

2. ұ лттық экономиканың тиімділігін арттыру.

Қ азақ стан Республикасы 1991 жылы жекешелендіру процесін бастады. Процесс тө рт кезең ді қ амтыды:

1-кезең 1991-19992 жылдар аралығ ын қ амтыды. Мақ саты: жеке меншік иелерінен тарап қ ұ ру; бә секелестік ортасын жасау; шағ ын жә не орта кә сіпкерлікті дамыту; т.б.

2-кезең 1993-1995 жылдар. Бағ дарлама мақ саты – орталық тан -жоспарлы экономикадан нарық ты экономикағ а қ ажетті жағ дайлар жасаудың жә не мемлекеттің иелігіндегі ө ндірістік объектілерді, басқ а да материалдық жә не материалдық емес активтерді ақ ылы немесе ақ ысыз негізінде республика халқ ына қ айтаруды кө здеген.

3-кезең 1996-1998 жж. Бағ дарламаның негізгі бағ ыты:

- жеке инвесторларғ а келісілген шарттар негізінде сатуды;

- аукцион жә не конкурс негізінде сатуды;

- басқ ару туралы келісім-шарт жасауды;

- акцияларды ашық тү рде сатуды кө здеді.

4-кезең 1999-2000 жылдар аралығ ын қ амтыды. Мақ саты – жекешелендіру мен мемлекеттік мү лікті басқ арудың қ ұ қ ық тық негіздерін жетілдіру, есепке алуды жақ сарту, басқ ару тиімділігін арттыру жә не мемлекеттік мү лікті конкурстық негізде жекешелендіруді қ аитамасыз ету болды. Тауарды ө ндіру алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс кезең інен бастап бү гінге дейін ә рекет етіп келеді. Шарауашылық ты ұ йымдастырудың қ арапайым формасы жағ дайында байлық тың табиғ и формасы ретінде натуралды ө нім болды. Ол, біріншіден, тұ тыну қ ұ ндылығ ымен, екіншіден, ең бектің нә тижесі ретінде сипатталды.

Ө німнің тұ тыну қ ұ ндылығ ы- бұ л заттың пайдалығ ы, яғ ни адамның ә ртү рлі қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру қ асиеті.

Тауар ө ндірісі жағ дайнда ең бек ө німі жаң а ерекше қ асиетке ие болады, ол тауарғ а айналады. Бұ л ө нім енді ө ндірушілер ү шін емес, басқ а адамдар ү шін қ ұ нды болады, яғ ни, қ оғ амдық қ асиетке ие болады.

Тұ тыну қ ұ ндылық тың қ оғ амдық ө лшемі сұ раныс мө лшері болып табылады. Ө німді ө ндіру ұ сыныс кө лемін анық тайды. Егер ұ сыныс сұ ранысты қ анағ аттандырса, онда заттар қ оғ амдық тұ тыну қ ұ ндылығ ына ие болады деп есептеуге болады.

Тауар дегеніміз- қ оғ амдық қ ұ ндылығ ы жә не басқ а тауарғ а айырбастау ү шін ө ндірілген ең бек ө німі. Заттар немесе ө німдер ө зімен-ө зі тауар бола алмайды, тауар болу ү шін олар адамдрар арсындағ ы айырбас объектісіне айналуы тиіс. Сол себептен тауарда ең бек ө німдерін айырбастауғ а байланысты адамдар арасындағ ы қ атынастар кө рініс алады. Тауар айрбасы ә ртү рлі формаларғ а ие болуы мү мкін, бірақ барлық жағ дайда айырбас- бұ л заттың басқ а заттарғ а айырбасталу процесі болып табылады. Осы себептен нарық та ғ ана тауар басқ а тауарғ а айырбасталғ анда айырбас қ ұ нына ие болады.Яғ ни, айырбас қ ұ ны бір заттың басқ а пайдалы затқ а белгілі бір пропорцияда айырбасталу қ асиеті. Белгілі бір мө лшердегі бір тауарды екінші тауарғ а тең естіріп тұ рғ ан нә рсе, ол екуіне де ең бек жұ мсалғ ан.

Тауарғ а жұ мсалғ ан ең бек ол тауардың қ ұ ны болып табылады. Қ ұ н деггеніміз- сол тауарды ө ндіруне кеткен ең бек, ал тауардың айырбас қ ұ ны, яғ ни бір тауардың екінші тауарғ а айырбасталатын белгілі бір пропорциясы. Қ ұ н жә не айырбас қ ұ ны бірдей емес ұ ғ ымдар. Біріншісі тауардың ішкі қ асиеттерін білдірсе, ал екіншісі, қ ұ нның сыртқ ы кө рінісін сипаттайды.Тауардың екі нақ ты қ асиеті тұ тыну қ ұ ндылығ ы жә не қ ұ ны бір-біріне ауысып отырады, тауарың тұ тыну қ ұ нының ө згеруі ертеме, кешпе тауардың қ ұ нын ө згертеді немесе керісінше тауардың қ ұ нының ө згеруі оның тұ тыну қ ұ нының ө згеруіне ә келіп соғ ады.

Тауардың тұ тыну қ ұ ны нақ ты ең бекпен жасалады. Нақ ты ең бек- бұ л адамның жұ мыс кү шінің ерекше пайдалы формада жұ мсалуы. Нақ ты ең бек жаң а қ ұ н жасамайды, бірақ тауар ө ндіруге кеткен ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тардың қ ұ ндарын жаң а ө ндірілген ө німнің қ ұ нына ауысуына кө мектеседі.

Тауардың тұ тыну қ ұ ны нақ ты ең бекпен жасалады. Нақ ты ең бек- бұ л адамның жұ мыс кү шінің ерекше пайдалы формада жұ мсалуы. Нақ ты ең бек жаң а қ ұ н жасамайды, бірақ тауар ө ндіруге жұ мсалғ ан ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тардың қ ұ ндарын жаң а ө ндірілген ө німнің қ ұ нына ауысуына кө мектеседі.

Тауар ө ндіру процесінде адамның ең бегінің нақ ты тү рімен қ атар, оның кү ш-қ уаты жұ мсалады. Адамның жалпы кү ш-қ уатының жұ мсалуы абстракты ең бек деп аталады. Абстракты ең бек тауардың қ ұ нын жасайды.

Ә рбір тауардың қ ұ ны белгілі бір мө лшерде, не аз, не кө п болады, ал тауар қ ұ нының мө лшері оны ө ндіруге жұ мсалғ ан ең бектің мө лшеріне жә не оны ө ң деуге кеткен тауар ө ндірушінің уақ ытына сә йкес анық талады. Бірақ та бір тү рлі тауарды ө ндіру ү шін ә р тауар ө ндіруші ә р тү рлі мө лшерде уақ ыт жұ мсайды. Тауардың қ ұ ны ең бектің жеке жұ мсалу уақ ытымен белгіленеді. Қ оғ амдық қ ажетті жұ мыс уақ ыты дегеніміз сол кезде кө п тарағ ан техникамен, ең бек интенсивтілігінің орташа дең гейі негізінде сол тауарлардың басым кө пшілігін ө ндіруге кеткен уақ ыт.

Қ ұ нның мө лшеріне: ең бек ө німділігі, ең бек интенсивтілігі, ең бектің кү рделігі ық пал етеді.

Сонымен, тауардың қ ұ ны оның (тауар) затталғ ан абстракті ең бек болса, ал айырбас қ ұ ны қ ұ нның қ оғ амдық қ атынастар ретінде тек айырбас сферасында нақ ты формада кө рінуі.

Қ ұ н туралы ең бірінші ғ ылыми теория ретінде ең бек қ ұ н теориясы негіз болды. Оның негізін А.Смит жә не Д. Рикардо қ алағ анымен, К.Маркс бұ л теорияны жете зерттеп марксистік экономикалық ілімнің қ ағ идаларын жасады. Бірақ экономикалық теория жә не ө мір дә лелдегендей ең бек қ ұ н теориясының кейбір қ ағ идалары практика жү зінде дә лел таппады. Біздің елімізде оны практикада пайдалану ә рекеті дә лел болғ андай, қ ұ нды жә не бағ аны тек шығ ын арқ ылы анық тау халық шаруашылығ ында шығ ындану механизмінің қ ұ рылуына ә келіп соқ ты, яғ ни ө ндіріс ө ндіріс ү шін дамыды, тауарды ө ндіруге кеткен шығ ын неғ ұ рлым кө п болса, соғ ұ рлым тиімді болды. Бұ л теорияны практикада пайдалануғ а байланысты тағ ы бір проблема тауардың қ ұ нын нақ ты ө лшеуге мү мкін еместігі, ал мұ ндай жағ дайда ө ндіріс нә тижесін бұ рмалауғ а мү мкіндік туады.

Қ ұ н туралы марксистік теорияның ең бір маң ызды қ ателігі, К.Маркстің ең басында тауардың тұ тыну қ ұ нын ә рі қ арай талдамауы, ол тауардың тұ тыну қ ұ ны саяси экрнрмиканың пә ніне жатпайды деп, тек тауардың қ ұ нының қ озғ алысын ғ ана зерттеді. Ғ алымдардың К.Маркстан кейінгі буыны тауардың екінші жағ ынан тұ тыну қ ұ нына баса назар аударды.

Нә тижесінде, басқ а қ ұ н теориясы шекті пайдалық териясы пайда болады.

Шекті пайдалық ты дұ рыс тү сіну ү шін пайдалалық тың нақ ты жә не абстракты тү рлерін ажырата білу керек. Бұ ны келесі мысал арқ ылы кө рсетуге болады. Су адам ү шін аса қ ажетті ө нім екендігін біз бә ріміз білеміз жә не оның қ андай қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыраалатындығ ын, қ андай пайдалылығ ы бар екендігін тағ ы да білеміз. Бұ л оның абстракты пайдалығ ы. Бірақ оның нақ ты пайдалығ ы да бар. Егер судың бірінші шелегі адамның шө лін қ андыру ү шін керек болса, екінші- тамақ жасау ү шін пайдаланса, ү шінші- жуынуғ а, тө ртіншісі- малғ а берілсе, бесіншісі-бау-бақ шаны суаруғ а жұ мсалады. Осылардың қ айсысы адамғ а аса қ ұ нды болады? Бә лкім, бірінші шелектегі су болар, ал келесілердің қ ұ ндылығ ы біртіндеп кеміп отырады. Бұ л жерде бірінші шелектегі су адамғ а аса қ ұ нды да, пайдалы да болады, қ алғ андарының пайдалығ ы біртіндеп азайып отырады. Заттың аса пайдалылығ ы оның қ ұ ндылығ ын анық тайды.

Шекті пайдалылық теориясы мен ең бек қ ұ н теориясы шын мә нінде бір-біріне қ арсы заң дар болғ анымен, олар бір-біріне қ арама-қ айшылық та болмайды, яғ ни тауардың қ ұ ндылығ ын субъективті жә не объективті жағ ынан бағ алау болып табылады. Тауарды субъективті бағ алау тауар шаруашылығ ының тұ тынушылардың талаптарын кө бірек ескеруге бағ ытталады, ал ө ндірістің мақ саты адамның қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру болып табылады.