Шикізат, отын-энергетикалық ресурстар түсінігі мен жіктелуі

Халық шаруашылық кешенінде қ олданылатын барлық материалдық ресурстар шикізаттық жә не отын-энергетикалық болып жіктеледі.

Шикізаттық ресурстар дегеніміз мемлекеттегі бар ә ртү рлі ө ндіріске тікелей қ ажетті ең бек затының жиынтығ ы.

Шикізат (шикі материал) дегеніміз оны қ азып алу мен ө ндірісіне ең бек жұ мсалатын, ө ң деу кезінде ө зінің натуралдық формасын ө згертетін, яғ ни жаң а сапалық қ асиеттерге ие болатын ә ртү рлі ең бек заты.

Шикізатқ а кө бінесе қ азбалы ө неркә сіптік (руда, мұ най, кө мір жә не т.б.) жә не ауылшаруашылық (бидай, картоп, қ ызылша жә не т.б.) ө німдер жатады.

Шикізаттық ресурстар ә ртү рлі белгілері бойынша жіктеледі:

- Ө німді дайындауғ а қ атысу сипаты бойынша, яғ ни ө німді жасаудағ ы атқ аратын қ ызметіне байланысты: негізгі жә не қ осалқ ы. Шикізаттың негізгі тү ріне дайын ө німді жасауғ а жә не оның негізгі мазмұ нын қ ұ райтын ең бек материалдары жатса, ал қ осалқ ы тү ріне ө ндіріске қ ызмет кө рсету процесінде тұ тынылатын немесе негізгі материалдарғ а олардың сыртқ ы пішіні мен кейбір қ асиеттерін ө згерту ү шін қ осылатын материалдар жатады.

- Ең бек шығ ынының мө лшері мен сипатына байланысты шикізаттар біріншілік жә не екіншілік болып жіктеледі. Біріншілікке - ө ндіріс процесіне бірінші рет қ атысып тұ рғ ан шикізаттар жатса, ал екіншілік шикізатқ а бастапқ ы шикізат ретінде ө ндірісте қ айта қ олданылатын ө ндіріс пен тұ тыну қ алдық тары жатады.

- Пайда болу белгісіне байланысты шикізаттар ө неркә сіптік жә не ауыл шаруашылық болып бө лінеді. Ө неркә сіптік: қ азбалы жә не ө ндеу ө неркә сіптік шикізаттар болып жіктеледі. Ауыл шаруашылық шикізаттар – бұ л ауыл шаруашылық салаларының ө німдері мен ауыл шаруашылық шикізаттарын ө ң деу нә тижесінде алынғ ан ө ң деу ө неркә сібі салаларының ө німдері.

- Шикізаттың пайда болу сипатына байланысты минералды, органикалық жә не химиялық болып жіктеледі. Минералды шикізаттың оның басқ а тү рлерінен ерекшелігі, орны толтырылмайды жә не жер бетінде жә не оның қ ойнауында бірқ алыпсыз орналасуында.

- Шикізаттың ұ дайы ө ндірілу дә режесіне байланысты ұ дайы ө ндірілмейтін жә не ұ дайы ө ндірілетін (бұ л кө п жағ дайда табиғ и ресурстармен байланысты) болып бө лінеді.

Барлық шикізаттық ресурстар сапалық белгісіне байланысты келесі тү рлерге жіктеледі:

- қ ұ рамындағ ы негізгі пайдалы компоненттеріне;

- терең дікте жатуына;

- сортына;

- талшық тардың ұ зындығ ы мен мық тылығ ына;

- тұ қ ымына жә не т.б.

Шикізаттың сапалық сипаттамасы қ олданылатын техниканың, жабдық тың, технологияның, ө ндіріс кө лемінің, ө німнің бә секе қ абілеттілігінің, яғ ни ө ндірістің барлық технико-экономикалық кө рсеткіштерін анық тайды, сә йкесінше ө ндірістің тиімділік дең гейіне ә серін тигізеді.

Материал дегеніміз – алдын ала ө ң деудің бір немесе бірнеше кезең інен ө ткен жә не дайын ө німді шығ ару процесінде ары қ арай ө ң делетін ең бек ө німі. Материалдарғ а материалдық ресурстың қ ұ рамдас элементі ретінде оларды алу мен ө ндіру ү шін қ азып алу жә не ө ң деу салаларында шығ ындалғ ан ең бек заттары жатады.

Отын мен электроэнергия материалдық ресурстың ерекше тү рі болып саналады.

Ө ндіріс процесіне қ атысу сипатына байланысты отын қ осалқ ы шикізатқ а жатады, бірақ экономикадағ ы маң ыздылығ ы жағ ынан ол жеке топ болып бө лінеді. Отын технологиялық шикізат ретінде дайын ө німнің ө ндіріс процесіне жылу энергиясы тү рінде қ олданылады.

Электороэнергияны жеке элемент тү рінде бө луге ең бек қ ұ ралы ретінде (электоросварка, электроұ шқ ындық ө ң деу, лазер сә улелері) оның ең бек затына технологиялық пайдалануы мен тікелей ә сері себеп болды.

Отын-энергетикалық ресурстарды (ОЭР) ә леуетті жә не нақ ты деп бө леміз.

Ә леуетті ОЭР дегеніміз - қ андай да бір экономикалық аудан, жалпы мемлекет иелігіндегі отынның барлық тү рлері мен энергия қ орының кө лемі.

Нақ ты ОЭР жалпы мағ ынада – мемлекет экономикасында қ олданылатын энергияның барлық тү рінің жиынтығ ы.

ОЭР жеке мағ ынада қ арастырсақ, ол:

- табиғ и ОЭР (табиғ и отын) – кө мір, торф, табиғ и жә не пайдалы газ, жерасты газданудан жиналғ ан газ, ағ аш; отынның табиғ и кө зі – кү н, жерасты буы.

- отынды ө ң деу ө німдері – кокс, брикеттер, мұ най ө німдері, жасанды газдар, байытылғ ан кө мір жә не т.б.

- екілік энергетикалық ресурстар, олар кө бінесе технологиялық процесс – отын қ алдық тары, жанғ ыш жә не ыстық газдар, ө ң делген газ, ө ндіріс ө німінің физикалық жылуы жә не т.б. негізінде алынады.

Экономикалық тұ рғ ыдан алғ анда халық шаруашылығ ында қ олданылатын шикізаттың барлық тү рі екі топқ а бө лінеді:

I - ө неркә сіптік шикізат, ө неркә сіпте қ азылып алынады, ө ң деледі жә не ауыр индустрияда қ олданылады;

II – ауыл шаруашылық шикізат, ауыл шаруашылығ ының салаларында ө ндіріледі жә не жең іл жә не тамақ ө неркә сібінде қ олданылады.

Ө неркә сіптік шикізат ө з кезегінде екі топқ а бө лінеді:

- минералды шикізат, яғ ни жер қ ойнауынан алынатын шикізат;

- жасанды шикізат, яғ ни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар.

Табиғ и шикізаттың кө птеген топтары минералды болып келеді. Ол ө неркә сіптің минералды-шикізаттық базасын қ ұ райды жә не оның қ ара жә не тү сті металлургия, жылу, электроэнергетика жә не басқ а да салаларының дамуын анық тайды.

Материалдық шығ ын дегеніміз ө ндіріс процесінде қ олданылғ ан материалдық ресурстардың кө лемі. Статистикада ө німнің ө зіндік қ ұ нын қ ұ райтын материалдық шығ ындардың қ ұ рамына мынадай элементтер жатқ ызылады: қ алдық тарды алып тастағ андағ ы шикізаттар мен негізгі материалдар, сатып алынғ ан бұ йымдар мен жартылай фабрикаттар, қ осалқ ы материалдар, отын мен энергия.