Лттық экономикадағы шикізат, отын-энергетикалық ресурстардың түсінігі мен маңызы

Барлық технологиялық процестің басты элементі – шикізат. Ол ө неркә сіптік ө нім ө ндірісінде қ олданылатын табиғ и жә не синтетикалық жаратылғ ан заттар.

Шикізат, материал, отын жә не энергия кә сіпорынның қ алыпты жұ мыс атқ аруы мен жалпы мемлекет экономикасының негізі болып табылады. Мә селен Жапония ү шін шикізат пен отын-энергетикалық ресурстармен (ОЭР) қ амтамасыз ету – ең маң ызды, бірінші кезектегі мә селе, ө йткені Жапонияда шикізат пен отын-энергетикалық ресурстар жеткіліксіз. Шын мә нісінде Жапониядағ ы барлық қ айта ө ң деу ө неркә сіптері сырттан келетін шикізат пен отын негізінде жұ мыс жасайды. Егерде қ андай да бір себептің негізінен Жапонияғ а шикізат пен ОЭР тоқ татылатын болса, ол Жапония экономикасы ү шін – апат. Осының салдарынан болар, жапондық тауарлар ә лемдік нарық та анағ ұ рлым сапалы жә не бә секеге қ абілетті, ал мемлекеттің ө зі дайын жә не ғ ылыми сыйымдылық ты ө нім шығ ару жағ ынан қ уатты экспорттық улеуетті болып келеді. Бұ л процесс оның ү здіксіз шикізат пен ОЭР-ды қ ажетті кө лемде сатып алуына мү мкіндік береді.

Ресей бұ л жағ ынан алғ анда ә лдеқ айда ұ тымды жағ дайда. Оның иелігінде шикізат пен ОЭР қ оры кө п, сондық тан да олар тек қ ана ішкі қ ажеттілікті қ амтамасыз етіп қ ана қ оймай, оның бір бө лігін экспортқ а шығ арып та отырады.

Қ азақ станғ а келетін болсақ, ол қ уатты жылу-энергетикалық кешенге ие. Жылу-энергетикалық кешен дегеніміз ОЭР қ азып алу мен алғ ашқ ы ө ң деуді қ амтамасыз ететін, оларды қ айта тү рлендіретін жә не тұ тынушыларғ а қ ажетті пайдалану формасында жеткізетін кә сіпорындар, қ ұ рылғ ылар жиынтығ ы.

Сондық тан, материалдық ресурстар - ө ндіріс процесінде қ олданылатын ең бек қ ұ ралдары, яғ ни негізгі жә не кө мекші материалдар, жартылай фабрикаттар жә не қ осалқ ы бұ йымдар, технологиялық қ ажеттілікті қ анағ аттандыратын отын мен энергия.

Материалдық ресурстардың мә нін, қ ұ рамы мен жіктелуін анық тау ү шін, алдымен оны оң тайлы жә не тиімді пайдаланудың ө зекті проблемаларын айқ ындайтын бірқ атар теориялық жә не ә дістемелік аспектісін қ арастырайық.

Материалдық ресурстарды рационалды жә не тиімді пайдалану ұ ғ ымдарын біріктіріп қ арастыруғ а болмайды.

Материалдық ресурстарды тиімді пайдалану қ оғ амдық ө ндірістің материалдық шығ ынын қ ысқ артуғ а жә не ә ртү рлі ысырапты болдырмауғ а бағ ытталғ ан санамен жү зеге асырылатын шаралар жү йесі.

Ү немдеу категориясы ұ қ ыптылық категориясына қ арағ анда қ ұ былыстың ө лшенетін, сандық жағ ын кө рсетеді. Ұ қ ыптылық ү немділікке қ ол жеткізудің қ ұ ралы немесе ә дісі болып табылады. Демек, материалдық ресурстарды ү немдеу дегеніміз ө німнің берілген сапалық дең гейін қ амтамасыз ету барысында немесе оны жақ сарту барысында, ә леуметтік жә не экологиялық талаптарды сақ тай отырып, ө німнің бір данасына немесе кө леміне жұ мсалатын материалдық шығ ынды қ ысқ арту.

Материалдық ресурстарды рационалды пайдалану оларды жетілдіруді жә не оларды ө ндіру мен ө ң деудің жаң а жолдарын қ арастырады. Материалдық ресурстарды рационалды пайдалану ө німнің тұ тыну қ асиетін, ө ндіру мен пайдаланудың технико-экономикалық жә не ұ йымдастырушылық дең гейін анағ ұ рлым толық пайдалануғ а жә не арттыруғ а бағ ытталғ ан шаралар кешені. Материалды пайдалануды оң тайландыру процесі кө п жағ дайда халық шаруашылығ ы мен сарааралық шараларғ а, кейбір жағ дайда салалық жә не ішкі ө ндірістік дең гейге негізделген.

Демек, материалдық ресурстарды оң тайлы пайдалану дегеніміз – халық шаруашылығ ы тұ рғ ысынан алғ анда мақ сатты бағ ытталғ ан, материалдық ресурстардың барлық пайдалы қ ұ раушыларын максималды пайдалану. Ол міндетті тү рде ө німнің материал сыйымдылығ ын тө мендетумен байланысты емес, бірақ ол ү немі қ оғ амдық ең бек жиынтығ ының шығ ынын ү немдеуді жә не оның тиімділігін арттыруын білдіреді.

Материалдық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру жеке кә сіпорынның, сондай-ақ жалпы мемлекеттің экономикасы ү шін маң ызы зор.

Шаруашылық тың қ азіргі жағ дайында кә сіпорынның тиімді жұ мыс істеуіне материалдық ресурстарды ү немді жә не оң тайлы пайдалану қ алай ә сер етеді? Материалдық ресурстарды ү немдеу мен ө ндіріс тиімділігін арттыру арасындағ ы ө зара байланысты қ арастырайық. Экономикалық тиімділіктің алғ ашқ ы белгісі болып жоғ ары сапалы ө німнің бір данасына кеткен шығ ынды минимизациялау, максималды пайда табу саналса, ал пайданың артуының негізгі кө зі болып сату кө лемінің ө суі мен ө ндіріс пен сату шығ ындарының тө мендеуі саналады. Халық шаруашылығ ының кө птеген салаларында жә не ө неркә сіп кешенінің сату мен ө ндіріс шығ ынының қ ұ рылымында материалдық шығ ындардың ү лесі ә лдеқ айда кө п. Сондық тан материалдық ресурстарды ү немдеу – шығ ынды тө мендетудің негізгі кө зі болғ андық тан, ө ндіріс рентабелдігі мен пайданы арттырудың маң ызды бө лігі.

Басқ аша тұ рғ ыдан алғ анда - ө німнің бә секе қ абілеттілігі. Бір жағ ынан алғ анда, ө німнің бә секе қ абілеттілігі оның сапасы мен шығ ын негізінде қ алыптасқ ан қ ұ нына байланысты. Екінші жағ ынан, соң ғ ы жылдары экологиялық проблемалар шиеленісе тү суде, яғ ни қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мен ресурстарды жинақ тау сұ рақ тары басым болып тұ р. Сондық тан, ө німнің бә секе қ абілеттілік дең гейі материал сыйымдылық, матеалл сыйымдылық, энерго сыйымдылық, экологиялық қ ауіпсіздікті жә не ө ндірістің басқ а да ресурс сыйымдылық кө рсеткішін қ амтамасыз ету сияқ ты ә сер ететін факторлардың жиынтығ ынан тұ рады.

Экономикада материалдық ресурстардың абсолюттік жә не салыстырмалы шектеулері де қ олданылады. Ресурстардың салыстырмалы шектелуі оларды тұ тыну қ арқ ынының ө суінің, оның ө ндірісі мен ұ дайы ө ндірісінің ө су қ арқ ынынан артуымен байланысты. Материалдық ресурстардың бірқ атар бө лігі қ айтып қ алпына келмейтін кө здерден келіп тү седі. Бұ л қ азіргі уақ ыттағ ы шикізатты қ азып алу мен пайдағ а асыру ә дістері кезіндегі шикізаттың дә стү рлі тү рлерінің тозуына, сондай-ақ, қ оршағ ан ортаны ластау кө лемімен де байланысты.

Сондық тан да, қ азіргі уақ ытта еліміздің экономикасы ү шін шикізат пен ОЭР маң ызы мынада:

- елімізді ө зіндік шикізат пен ОЭР-мен қ амтамасыз ету – мемлекеттің экономикалық тә уелсіздігін қ амтамасыз етеді жә не мемлекет экономикасының қ алыпты жұ мыс жасауы мен дамуына қ ажетті жағ дай жасайды;

- материалдық, соның ішінде шикізат пен ОЭР ө ндіріс шығ ыны мен ө неркә сіптік ө німді сатуда ү лестері зор болғ андық тан, оларды оң тайлы пайдалану, ө німнің бір данасының ө зіндік қ ұ нын тө мендедетеді, сә йкесінше оның сатылу бағ асын тө мендетіп, бә секе қ абілеттілігін арттырады;

- бұ л ресурстарды экспортқ а шығ ару, ө кінішке орай, шетел валютасын алудың негізгі кө зі;

- шикізат пен ОЭР – ауыр индустрия салалары мен ұ дайы ө ндіріс процесін дамытудың негізгі кө зі.