Класіцызм

Кла­сіцызмам (ад лац. classicus — узорны) называецца метад, на­прамак і стыль еўрапейскай мастацкай культуры другой паловы ХVІІ — па­чатку ХІХ стст.

Сутнасць класіцызму выявілася ў кананізацыі антычнай кла­сі­кі, ары­ентацыі на яе як на дасканалы ўзор для наследавання, у нар­ма­­тыў­на­сці эстэтычных крытэрыяў, ідэалізацыі і абстрактнасці воб­раз­­нага аба­гуль­нення (тыпізацыі) без усебаковага выяўлення пры гэ­тым не­паў­тор­на-асабовага (індывідуалізацыі). Класіцызм харак­та­ры­­зуецца універ­саль­на­сцю, бо ахапіў усе віды мастацтва, а таксама эс­тэтыку і крытыку. Для яго характэрна таксама пэўнае стылявое адзін­ства.

Як мастацкі метад класіцызм грунтаваўся ў многім на тра­ды­цыях Ад­раджэння (крыху забягаючы наперад, заўважым што ў кла­сі­цызме так­сама было вельмі шмат момантаў, якія ішлі ўразрэз з ад­ра­джэнскай дак­трынай), сінтэзуючы пры гэтым таксама ў пэўнай сту­пені і некаторыя да­сягненні барока.

Паэтыка класіцызму пачала складвацца ў эпоху позняга Ад­ра­джэн­ня ў Італіі (працы Л. Кастэльвестра і Ю. Скалігера). Аднак у яка­сці цэ­лас­най мастацкай сістэмы класіцызм выступіў толькі ў ХVІІ ст. у Фран­цыі ў перыяд умацавання і росквіту ў дадзенай краі­не абсалютызму. Пер­шым буйным тэарэтыкам французскага кла­сі­цыз­му стаў Ф. дэ Малерб, ад­нак закончанае сістэмнае выражэнне да­дзе­ны метад і стыль атрымаў у вер­шаваным трактаце Н. Буало «Паэ­тычнае майстэрства» (1674).

Працягваючы некаторыя традыцыі Адраджэння (пакланенне ан­тыч­ным пісьменнікам, вера ў розум, ідэал гармоніі і меры), кла­сі­цызм разам з тым з’яўляўся своеасаблівай антытэзай Рэнесансу. Гэ­та выяўлялася ў тым, што за знешняй гармоніяй у класіцызме ха­ва­ец­ца ўнутраная ан­ты­на­мічнасць светаадчування. Дадзеная ака­ліч­насць крыху родніць кла­сі­цызм з барока, хоць гэтыя метады ў ас­но­ве сваёй надзвычай розныя. Ро­да­вае і індывідуальнае, грамадскае і аса­бістае, розум і пачуццё, цы­ві­лі­за­цыя і прырода ў мастацтве Рэ­не­сан­су выступалі (праўда, у асноўным у тэн­дэнцыі) як адзінае гар­ма­ніч­нае цэлае. У класіцызме ж яны рэзка па­ля­ры­зуюцца. У аснове эс­тэ­тыкі класіцызму ляжаць прынцыпы ра­цыя­на­ліз­му, якія ад­па­вя­даюць філасофскім ідэям картэзіянства. Яны сцвяр­джаюць погляд на мастацкі твор як на поўнасцю штучнае ўтварэнне, ар­га­нізаванае ро­зумам і логікай, без якіх бы там ні было прымешак ін­ту­і­цыі, пад­свя­домага і г. д.

Эстэтыка класіцызму ўсталёўвае строгую іерархію жанраў, якія па­дзя­­ляюцца на два супрацьлеглыя полюсы: «высокія» і «ніз­кія». Сфера «вы­­сокіх» жанраў, да якіх адносяцца трагедыя, эпапея і ода (пісаліся да­дзе­­ныя жанры толькі вершам), — дзяржаўнае жыццё, важ­ныя гіс­та­рыч­ныя падзеі, міфалогія; героі твораў — манархі, пал­ка­водцы, вядомыя мі­фа­­лагічныя асобы, рэлігійныя падзвіжнікі. «Ніз­кія» жанры (камедыя, са­ты­­ра, байка) адлюстроўваюць прыват­нае паўсядзённае жыццё сярэдніх па свайму грамадскаму стано­ві­шчу і матэрыяльнай забяспечанасці лю­дзей. Часам у персанажную сфе­ру «нізкіх» жанраў пранікаюць і прад­стаў­­нікі вясковага і га­рад­ско­га плебсу. Прамежкавае месца адведзена «ся­­рэднім» жанрам — эле­гіі, ідыліі, пасланню, санету, песні. Кожны жанр у класіцызме мае строгія межы і яскрава выражаныя фармальныя прык­меты. Не да­пускалася спалучэння ў творах узвышанага і нізкага, тра­гічнага і ка­мічнага, гераічнага і звычайнага: што дазволена сатыры, тое не па­вінна быць у трагедыі; што з’яўляецца прыдатным для камедыі, тое ні ў якім разе не павінна выкарыстоўвацца ў эпапеі; і г. д. Вядучым жан­рам класіцызму стала трагедыя, звернутая да ад­люст­­равання важ­ней­шых грамадскіх і маральна-этычных праблем ве­ку. Грамадскія кан­ф­лік­ты паўстаюць у ёй адлюстраванымі ў ду­шах герояў, якія пастаўлены пе­рад неабходнасцю выбару паміж дзяр­­жаўным доўгам і асабістымі пам­к­нен­нямі. Самымі вядомымі фран­цузскімі трагікамі класіцыстычнага ча­су з’яўляюцца П. Кар­нэль і Ж. Расін. У класіцыстычную французскую ка­медыю найбольшы ўклад унёс Ж.Б. Мальер, у байку — Ж. Лафантэн, са­тыру — Н. Буало, ма­ра­­лістычную прозу — Ф. Ларашфуко.

Рацыяналістычны падыход вызначаў у класіцыстаў адносіны да па­э­тыч­най формы: кожны твор павінен быць строга пра­ду­ма­ным, кам­па­зі­цыя пабудавана лагічна, з суразмернасцю кожнай част­кі, стыль ха­рак­та­ры­завацца празрыстасцю, мова — лаканічнасцю і да­кладнасцю.

Асабліва строгія патрабаванні прад’яўляліся да драматычных жан­раў, перш за ўсё да трагедыі, якая павінна была складацца з пяці ак­таў. Ка­медыі маглі быць і трохактовымі (у ХVІІІ ст. пачынае з’яў­ляцца ўсё больш і больш аднаактовых літаратурных камедый; да гэ­та­га часу малыя фор­мы драмы развіваліся пераважна ў рэчышчы на­роднага тэатра), але ні ў якім разе чатырох- ці двухактовымі. Вель­мі строга сачылі тэарэтыкі кла­сіцызму за выкананнем прын­цы­пу трох адзінстваў — месца, дзеяння і ча­су, сфармуляваных яшчэ ў трак­татах Дж. Трысіна і Ю. Скалігера, якія ў сваю чаргу абапіраліся на «Паэтыку» Арыстоцеля. Згодна правілу адзін­ства месца, усё дзе­ян­не павінна адбывацца ў адным месцы — па­ла­цы, доме ці нават па­коі. Адзінства часу патрабавала, каб дзеянне п’есы аба­вязкова ўклад­валася ў сутачны адрэзак. Нарэшце, адзінства дзеяння вы­­му­ша­ла, каб падзеі, адлюстраваныя ў п’есе, мелі свой пачатак, раз­віц­цё і заканчэнне. Акрамя таго, у творы не павінна быць ніякіх «ліш­ніх» эпі­зодаў і дзеючых асоб — усяго таго, што не звязана з ас­ноў­ным дзе­ян­нем.

Пік у развіцці французскага класіцызму прыпадае на 60–80-я гг. ХVІІ ст. Затым ён крыху занепадае, а з пачаткам эпохі Асветніцтва зноў ад­раджаецца і існуе больш-менш стабільна да Вялікай фран­цуз­скай бур­жу­азнай рэвалюцыі, а таксама ў час яе. Асаблівы ўклад у французскі ас­вет­ніцкі класіцызм унеслі Вальтэр і М.Ж. Шэнье. Поў­насцю зніклі кла­сі­цыс­тычныя рысы з літаратуры Францыі толь­кі к 30-м гг. ХІХ ст.

Пад уплывам французскай літаратуры класіцызм развіваецца і ў ін­шых краінах Еўропы: у Англіі (А. Поп, Дж. Адысан), Італіі (В. Альф’е­ры, часткова У. Фаскола), Германіі (І. Готшэд, і асабліва прад­стаўнікі вей­марскага класіцызму ў асобах І.В. Гётэ і Ф. Шы­ле­ра), Расіі (А. Кан­це­мір, В. Традзякоўскі, М. Ламаносаў, А. Су­ма­ро­каў).

«На Беларусі, у Польшчы і Літве, — пішуць У. Конан і А. Маль­­дзіс, — тэндэнцыі класіцызму прыкметны з ХVІІ ст. як у тэо­­рыі (курсы паэ­тыкі і рыторыкі), так і ў мастацкай практыцы (пе­ра­важ­на ў ар­хі­тэк­ту­ры і сілабічнай паэзіі)» [238]. У якасці прыкладу ву­чо­ныя прыводзяць дзей­насць М. Сарбеўскага (тэорыя) і С. Полацкага (паэ­­зія, прычым у спа­лу­чэн­ні з барочнымі элементамі). Больш жа па­­сля­доўна, на думку гэтых жа дас­ледчыкаў, класіцызм у бе­ла­рус­­кай лі­таратуры і шматмоўнай лі­та­ра­ту­ры Беларусі выявіўся ў 2-й пал. ХVІІ — пач. ХІХ стст. у творчасці А. На­рушэвіча, А. Ням­­цэвіча, Ф. Багамольца, Т. Глінскай, І. Сакольскага, І. Га­­ля­неўскага, М. Карыцкага, М. Цяцерскага, К. Марашэўскага, І. Юрэ­ві­ча, а такса­ма ў ананімнай бурлескнай паэзіі («Таго дня вель­мі слаў­на­га», «Стары Восіп барадаты», «Уваскрасенне Хрыс­това» і інш.). Эс­тэ­ты­ка класіцызму наклала пэўны адбітак на твор­часць некаторых пісьмен­ні­каў ХІХ ст. (Я. Чачота, Я. Бар­шчэў­ска­га, В. Дуніна-Марцінкевіча).

У літаратуразнаўстве ў дачыненні да шэрагу рэчаў еўра­пей­скай лі­та­ра­туры ХІХ–ХХ стст. ужываецца тэрмін «неакласіцызм». Як ад­зна­ча­ец­ца ў ЛЭС, «літаратурныя з’явы, якія адносяцца да неа­кла­­сіцызму, пра­цяг­ваючы ў чымсьці традыцыі класіцызму, узніклі, ад­нак, пасля змены яго другімі накірункамі (не раней пач. ХІХ ст.) і ў роз­ных гістарычных умо­вах і нацыянальных літаратурах набылі роз­нае ідэйна-мастацкае зна­чэн­не. Неакласіцызм знаходзяць у «лёг­кай паэзіі», у вершах А. Майкава і М.Ф. Шчарбіны, у «парнас­цаў», у паэ­зіі і драматургіі рускіх сімвалістаў (І.Ф. Анен­скі, В.Я. Бру­саў, Вяч. Іваноў), у сучаснай французскай дра­ма­тур­гіі (Ж. Ануй, Ж.П. Сартр, Ж. Жыраду») [239].