Рамантызм

Рамантызм — адзін з буйнейшых накірункаў сусветнай лі­та­­ра­­туры Но­вага часу, які найбольш моцна выявіўся ў прыгожым пісь­­мен­стве Еў­ро­пы і Паўночнай Амерыкі ў канцы ХVІІІ — першай трэ­ці ХІХ стст. Ра­ман­тызм як літаратурна-мастацкі напрамак трэба размяжоўваць з ра­ман­ты­кай, пад якой падразумяваецца пазачасавы, не пры­вя­за­ны да нейкай кан­к­­рэтнай эпохі пафас літаратурна-мастацкага твора, свое­асаблівы тып ідэй­на-эмацыянальных адносін да жыцця, у аснове яко­га ля­жыць глы­бо­ка асабістае, напружана-страснае імкненне да ўзвы­ша­на­га ідэалу, не­за­да­во­ленасць існуючым становішчам і прага іншага, леп­­шага і пры­га­жэй­ша­га, жыцця.

Рамантызм стаў вышэйшай кропкай, апагеем ан­ты­ас­вет­ніц­ка­га ру­ху, які пракаціўся практычна па ўсіх краінах Еўропы (яго ас­ноў­най са­цы­яль­на-ідэалагічнай перадумовай лічыцца расчараванне ў вы­ніках Вя­лі­кай французскай буржуазнай рэвалюцыі і развіцця цы­вілізацыі наогул). Не­прыняцце новага, надзвычай прагматычнага і мер­кантыль­нага ладу жыц­ця, пратэст супраць пошласці, пра­за­іч­на­сці, безду­хоўнасці і эга­іс­тыч­насці адносін, якія паступова ўста­лёў­ва­ліся ў гра­мадстве, мелі месца ўжо ў творах сентыменталізму і пе­рад­раман­тызму (пад ім пад­ра­зу­мя­ва­ец­ца ком­п­лекс своеасаблівых ідэйна-стылёвых тэндэнцый у еўрапейскай лі­таратуры другой па­ловы ХVІІІ — пачатку ХІХ стст., выяўлены най­перш ў творчасці Т. Чацертона, Дж. Макферсана («Песні Асіяна»), у га­тыч­ным рамане Х. Уолпала, А. Радкліф). Але ў рамантызме ўсё гэта на­бы­ло асаблівую васт­ры­ню. Ня­вер’е ў сацыяльны, пра­мыс­ло­вы, па­лі­тыч­ны і навуковы праг­рэс, які прынёс новыя кантрасты і ан­та­га­ніз­мы замест абя­­ца­на­га асветнікамі «царства розуму» і ўсеагульнага даб­ра­быту, пас­ту­по­­ва разраслося ў рамантыкаў да «касмічнага песімізму».

Рамантыкі адкрылі незвычайную складанасць, глыбіню і ан­ты­­на­міч­насць духоўнага свету чалавека, унутраную бясконцасць ча­лаве­чай ін­ды­ві­дуальнасці. Чалавек для іх — малы сусвет, мік­ра­кос­мас. Напружаная ці­кавасць да моцных і яркіх пачуццяў, да тай­ных рухаў душы, да «нач­но­га» яе боку, імкненне да інтуітыўнага і пад­свядо­мага — надзвычай іс­тот­ныя рысы і якасці рамантычнага све­таадчу­вання. Гэтаксама для ра­ман­ты­каў была вельмі важнай аба­ро­на волі, свабоды, незалежнасці і са­ма­каш­тоўнасці асобы, па­вы­ша­ная ўвага да адзінкавага, непаўторнага ў ча­ла­веку.

У галіне эстэтыкі рамантыкамі зроблены шматлікія адкрыцці і но­ва­ўвя­дзенні. Па-першае, яны пачалі інтэнсіўна змагацца з нарматыўнай кла­сіцыстычнай эстэтыкай, якая скоўвала творчае ўяўленне мастака. Дзе­ля максімальнага набліжэння да рэчаіснасці рамантыкі сталі ўзнаў­ляць у сваіх творах г. зв. мясцовы каларыт (франц. couleur locale) Пісь­мен­нікі гэтага накірунку вялікую ўвагу надавалі збору нацыянальнага фальк­лору (народная культура, на думку рамантыкаў, павінна была вы­сту­піць адным са сродкаў абнаўлення мастацтва). Рамантыкі істотна ма­дэр­нізавалі жанравую сістэму літаратуры: побач з трагедыяй і драмай імк­ліва развіваюцца эпічныя жанры (асабліва вялікую папулярнасць на­бы­­вае раман, не намнога адстае ад яго навела), а таксама лірыка; асаб­лі­вая заслуга рамантыкаў у распрацоўцы жанру паэмы (у лі­та­ра­ту­ра­знаў­стве існуе нават тэрмін «рамантычная паэма»). Рамантыкі зрабілі знач­ны ўклад у версіфікацыйную сістэму лі­ры­кі. Яны актыўна працавалі над удас­каналеннем метрычнай схемы вер­ша. Менавіта рамантыкам на­ле­жыць заслуга прышчаплення да па­э­зіі белага верша, які, на думку паэ­таў, максімальна адпавядае іх­ня­му часу ў сэнсе імкнення да волі, сва­бо­ды, незалежнасці ад схем і прад­пісанняў. Несумненныя заслугі ра­ман­ты­каў і ў распрацоўцы новых во­браз­на-выяўленчых сродкаў, стылістыкі ў вы­ніку імкнення да пера­да­чы складанай гамы перажыванняў, багатага і су­пярэчлівага ду­хоў­нага свету сваіх герояў. Слова ў рамантыкаў ахут­ва­ец­ца ту­ма­нам асацыяцый, напаўняецца таямнічым, глыбокім сэнсам. Паэ­ты імк­нуцца да выкарыстання эмацыянальных эпітэтаў, складаных ме­­та­­фар, да актыўнага прымянення такіх дзейсных сродкаў паэ­тыч­на­га сін­таксісу, як інверсія, паўтор, рытарычныя пытанні, звароткі, вы­­гукі. Нао­гул, рамантычная эстэтыка і паэтыка — новы і значны крок у пас­ту­паль­ным развіцці сусветнага прыгожага пісьменства. Яна ака­зала вельмі моц­ны ўплыў на ўсю, без перабольшвання, нас­туп­ную літаратуру свету. Ад­маўлялі рамантыкаў, але пры гэтым над­звычай многае бралі ў іх пісь­мен­нікі-рэалісты ХІХ і ХХ стст. За­сво­е­ныя і творча пераасэнсаваныя прын­цыпы рамантычнай эс­тэ­ты­кі і паэтыкі выкарыстоўвалі сімвалісты і экс­прэсіяністы. Многае ад ра­мантызму ў цэлым шэрагу іншых дэ­ка­дэн­ц­кіх і мадэрнісцкіх плы­ней. І, урэшце, ледзь ці не прамым пра­даў­жаль­ні­кам рамантызму стаў у канцы ХІХ — пачатку ХХ стст. г. зв. «неа­ра­ман­тызм», больш па­д­рабязна на якім мы спынімся крыху ніжэй.

Рамантызм, згодна з тэрміналогіяй аднаго з буйнейшых ра­сій­скіх тэа­рэтыкаў літаратуры Г. Паспелава, можна з поўным пра­вам лі­чыць лі­та­ратурна-мастацкім рухам па той прычыне, што ён над­звы­чай моцна вы­явіўся практычна ва ўсіх літаратурах Еўропы, а так­сама (ці не ўпер­шы­ню за ўсю гісторыю развіцця сусветнага пры­го­жага пісьменства) пе­ра­сягнуў яе межы і даў аб сабе знаць у шэ­ра­гу літаратур краін Азіі і аме­ры­канскага кантынента. Гэта было моц­нае літаратурна-мастацкае ўтва­рэн­не, якое, пры ўсёй яго ты­па­ла­гіч­най агульнасці, мела таксама і шэраг яр­ка выяўленых рэгіянальных і на­­цыянальных рыс. На гэтай падставе дас­ледчыкамі вылучаюцца ра­­ман­тызм заходнееўрапейскі, славянскі, аме­рыканскі і некат. інш. У межах жа рэгіёнаў адрозніваюць на­цыя­наль­ныя разнавіднасці ра­ман­­тызму (нямецкі, англійскі, французскі ў за­ход­нееўрапейскім ра­ман­тызме; польскі, чэшскі, рускі ўнутры сла­вян­ска­га і г. д.).

Першай і класічнай краінай рамантызму стала Германія. Ас­но­вы ра­ман­­тычнага светапогляду і рамантычнай эстэтыкі былі за­кла­дзе­ны прад­стаў­нікамі іенскай школы, куды ўваходзілі В. Вакен­ро­дэр, На­валіс, бра­ты А.В. і Ф. Шлегелі, Л. Цік. Да іенцаў прымыкаў вя­домы ня­мецкі фі­ло­саф і тэарэтык мастацтва Ф. Шэлінг. Другая знач­ная група нямецкіх ра­ман­тыкаў аформілася ў г. Гейдэльберзе, утва­рыўшы гейдэльбергскую шко­лу. Яе прадстаўлялі Л. Арнім, К. Брэн­тана, браты Я. і В. Грым, Ё. Эй­хен­дорф. Гейдэльбергскімі ра­мантыкамі было надзвычай шмат зроблена ў пла­не збірання і пра­па­ганды (у тым ліку і праз выкарыстанне ў мас­тац­кай творчасці) ня­мец­кага нацыя­нальнага фальклору. Позні нямецкі ра­ман­тызм прад­стаў­ляюць Г. Клейст, Т. Гофман, А. Шамісо, Г. Мюлер. Твор­­­часць Г. Гей­нэ — «апошняга рамантыка» ў нямецкай літаратуры (вы­­­зна­чэн­не самога Г. Гейнэ) — на познім этапе ўжо выходзіць за рамкі ўлас­­­на раман­тызму.

Не зусім аднародным быў і англійскі рамантызм. Адной з пер­шых узнік­ла ў ім азёрная школа, прадстаўнікі якой (У. Вордсварт, С. Коль­рыдж, Р. Сауці) культывавалі ідэі непрымання сучаснага ім пра­мыс­ло­ва­га грамадства. Групу лонданскіх рамантыкаў прад­стаў­ля­лі Дж. Кітс, Ч. Лэм, У. Хэзліт, Л. Хант. Асобна ў англій­скім ра­ман­тызме стаяць ве­ліч­ныя фігуры Дж. Байрана, В. Скота, П. Шэлі.

Рамантызм у французскай літаратуры, дзе былі надзвычай моц­­нымі тра­дыцыі класіцызму, стала замацаваўся толькі к пачатку 1820-х гг. Яго ад­рознівае вялікая сувязь са спадчынай Асветніцтва, а так­сама пе­ра­важ­ны зварот да сучаснасці, да актуальнай са­цы­яль­на-палітычнай праб­ле­ма­ты­кі. Найбольш значныя прадстаўнікі фран­цуз­скага раман­тызму — Ф. Ша­табрыян, Ж. Сталь, Э. Се­нан­кур, Б. Кан­стан, А. Ла­мар­цін, В. Гю­го, А. Віньі, А. Мюсэ, Ж. Санд.

Італьянскі рамантызм прадстаўлены творчасцю У. Фас­ко­ла, А. Ман­дзо­ні, Дж. Леапардзі; іспанскі — Х. дэ Эспрансэда, Са­рыльі-і-Ма­раль; аўст­рыйскі — Ф. Грыльпарцэра, Н. Ленау; дац­кі — Э. Элен­шлегера; швед­скі — Э. Тэгнера; венгерскі — Ш. Пе­цёфі; румынскі — М. Эмі­нэс­ку. Рамантызм склаў цэлую эпо­ху ў развіцці польскай літаратуры (А. Міц­кевіч, Ю. Славацкі, З. Кра­сіньскі, Ц. Норвід). З польскім ра­ман­тыз­мам, аб чым будзе ска­зана крыху ніжэй, вельмі цесна звязана раз­віц­цё беларускай лі­таратуры ХІХ ст.

Рамантызм у рускай літаратуры выявіўся таксама надзвычай моц­на. Са­мымі буйнымі рускімі пісьмен­ні­камі-рамантыкамі з’яўляюцца В. Жу­коў­скі, К. Бацюшкаў, А. Пуш­­кін, М. Лермантаў (абодва на раннім этапе сва­ёй творчасці), К. Ры­лееў, В. Кюхельбекер, А. Адоеўскі, М. Гнедзіч, А. Дэль­віг, П. Вя­земскі, Дз. Веневіцінаў, Я. Баратынскі, А. Бястужаў-Мар­лін­скі, М. Языкаў.

Атрыманне нацыянальнай незалежнасці ў многім вызначыла раз­віц­цё рамантызму ў ЗША, «для якога з’яўляецца характэрнай больш ад­чу­валь­ная, чым у еўрапейскіх краінах, блізкасць да тра­ды­цый Асветніцтва, асаб­ліва ў ранніх рамантыкаў (В. Ірвінг, Ф. Купер, У. Брай­ант), апты­міс­тыч­ныя ілюзіі адносна будучага Амерыкі, менш цесная сувязь з куль­ту­ра­мі мінулых эпох (сярэдня­вечча, Ад­ра­джэнне, барока), па-новаму ад­кры­­тых еўра­пейскім ра­ман­тыз­мам» [242]. Спелы і позні паўночна-аме­ры­кан­скі раман­тызм прад­стаў­ля­лі Э. По, Н. Готарн, Г. Лангфела, Г. Мелвіл, Р. Эмер­­­сан Г. Тора і інш.

Як зазначае А. Гурэвіч, «своеасаблівае выражэнне рамантызм знай­шоў таксама ў некаторых літаратурах краін Азіі — Індыі, Кітаі, Япо­ніі. У кра­­інах Лацінскай Амерыкі, што вызваліліся ад калані­яль­на­га іга Іс­па­ніі, ра­мантызм з’явіўся першай мастацкай плынню, якая вы­разіла на­цыя­наль­ную ідэю. Узнікшы на стагоддзе пазней еўра­пей­скага, ён стаў нось­бі­там ідэй нацыянальнага вызва­лення ў араб­скіх літаратурах і інш.» [243]. Да­рэчы, апошняе поўнасцю стасуецца і да бе­ларускай літаратуры, толь­кі, на нашую думку, больш правамоцна ў да­дзеным выпадку весці га­вор­ку аб рамантычных рысах ў бе­ла­рус­кай, шэрагу арабскіх і некат. інш. лі­та­ратурах свету ў канцы ХІХ — пачатку ХХ стст. з улікам вылучаемых су­часным літара­ту­ра­знаўствам у развіцці сусветнай літаратуры гэтага ча­су г. зв. «неа­ра­мантычных» тэндэнцый. Сутнасць неарамантызму ў тым, што «ён не толькі генетычна і тыпалагічна бярэ пачатак ад рамантызму, але і непасрэдна з ім звязаны, працягвае яго, прычым як у праб­лем­на-тэ­ма­тычным, так і ў выяўленча-стылёвым планах. Непрыманне рэ­ча­іс­на­сці; моцная асоба, духоўна неўтаймоўная і часта адзінокая, што кіруецца ў сваёй дзейнасці аль­труістычнымі ідэаламі; вастрыня этыч­най праб­ле­ма­тыкі; максімалізм і рамантызацыя пачуцця, стра­сці; напружанасць фа­буль­ных сітуацый; прыярытэт экспрэсіўнага па­чатку над апісальным, эма­цыянальнага — над рацыянальным; ак­тыў­ны зварот да падзей мі­ну­ла­га, легенд і па­данняў, фантастыкі, гра­тэску, экзотыкі, культываванне аван­турна-прыгодніцкіх і дэтэк­тыў­ных сюжэтаў і г. д. — характэрныя ры­сы не­арамантызму, што да­сягнуў росквіту ў 90-я гг. XIX ст.» [244]. Най­больш моцна неарамантычныя тэндэнцыі выявіліся ў твор­часці Р. Сты­вен­сана, Р. Кіплінга, Дж. Конрада, А. Конан Дойля, Г. Ха­гарта, Л. Войніч (Анг­лія), Г. Гаўптмана (Германія), Г. Ібсана, К. Гам­суна (Нарвегія), Дж. Лон­дана (ЗША), Ф. Гарсія Лоркі (Іспа­нія), С. Пшыбышэўскага (Поль­шча), ранняга М. Горкага, Л. Андрэ­ева, М. Гумілёва, К. Бальмонта (Расія).

Рамантызм у беларускай літаратуры ў эпоху яго развіцця ў Еў­ро­пе за­радзіўся пад уздзеяннем польскіх рамантыкаў — ура­джэн­цаў Беларусі. Ра­мантычныя рысы ў цеснай пераплеценасці з рэа­ліс­тыч­нымі, сен­ты­мен­талісцкімі і нават класіцыстычнымі прысут­ні­ча­юць у творчасці Я. Ча­чота, Я. Баршчэўскага, А. Рыпін­скага, У. Сы­ра­­комлі, В. Ка­ра­тын­ска­га, В. Дуніна-Марцінкевіча. Мож­на таксама весці гаворку аб не­ка­то­рых, няхай сабе і нязначных, але ўсё-такі выявах ра­мантычнай эстэтыкі і паэ­тыкі ў творчасці Ф. Ба­гушэвіча, Я. Лучыны, А. Гурыновіча.

У беларускай літаратуры пачатку ХХ ст. моцны рамантычны стру­мень адчуваецца перш за ўсё ў паэзіі Я. Купалы. Рамантычныя ры­сы так­са­ма даюць аб сабе досыць моцна знаць у творчасці Цёткі, З. Бядулі, К. Ка­ганца, М. Багдановіча, М. Гарэцкага, Л. Родзевіча і на­­ват Я. Коласа (на­­прыклад, выкарыстанне рамантычных прыёмаў у аб­­малёўцы вобраза паэ­та ў паэме «Сымон-музыка», у перадачы ду­­хоўнага жыцця перса­на­жаў у «Казках жыцця», у адлюстраванні эк­зо­тыкі глухамані ў аповесцях «У па­лескай глушы» і «У глыбі Па­лес­ся»). Наогул жа, практычна ўсе бе­ла­рускія пісьменнікі пачатку ХХ ст. так ці інакш адчулі на сабе ўплыў ра­мантызму (неара­ман­тыз­му), прычым, як правіла, ста­ноўчы, даб­ра­твор­ны.

1920-я гг. у беларускай літаратуры таксама пазначаны пэўным куль­ты­ваваннем прыёмаў і прынцыпаў рамантычнага пісьма. Гэта да­­ты­чыц­ца ў першую чаргу творчасці маладнякоўцаў (М. Чарот, М. Зарэц­кі, У. Ду­боўка, Я. Пушча, П. Трус і інш.). У гэтае ж дзеся­ці­год­дзе (а таксама і ў нас­тупнае) рамантычныя тэндэнцыі даволі моц­на выяўляюцца ў паэ­тыч­най творчасці многіх заходне­бе­ла­рус­кіх пісьменнікаў (У. Жылкі, Л. Ро­дзевіча, В. Таўлая, М. Танка, М. Ва­сіль­ка, А. Салагуба, А. Іверса і інш.).

У беларускай літаратуры другой паловы ХХ ст. імкненне да вы­ка­рыс­тання сродкаў рамантычнага пісьма адчувальнае ў твор­ча­сці Я. Бры­ля, В. Быкава, М. Стральцова, В. Адамчыка, А. Карпюка, Я. Сі­па­­кова, А. Жу­ка і, вядома ж, У. Караткевіча, рамантычная паэ­зія, проза і дра­ма­тур­гія якога атрымала самае шырокае пры­знан­не ў сучаснага чытача.