Тоғызыншы тақырып. САЯСИ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ

 

Қ оғ амның саяси жү йесі – саяси, ә леуметтік, заң ғ а тә н идеологиялық, рухани нормалардың, тарихи дә стү рлерге, нақ тылы қ оғ амнын саяси режимінің бағ дарламаларына тә уелді саяси институттардың, қ озғ алыстардың тә ртіптелген тұ тас жиынтығ ы. Нақ тылы қ оғ амның саяси жү йесі онын ұ лттық, таптық жаратылысымен, ә леуметтік қ ұ рылысымен, басқ ару тұ рпатымен (республика, монархия), мемлекеттік қ ұ рылымымен (федерация, біртұ тас), саяси режимінің сипатымен (демократиялық, демократияғ а қ арсы, тоталитарлық), саяси ө мірдің ұ лттық дә стү рлерімен т.с.с. жағ дайлармен анық талады.

Саяси жү йеге жатқ ызылатын қ оғ амдық қ ұ былыстардың ерекше белгілері болады. Оң дай белгілерге мыналар жатады: 1) саяси жү йе бө лігінің ұ йымдық сипаты болуы кажет; 2) кез келген қ оғ амдык бірлестік, ұ йым саяси жү йенің болмысы бола алмайды. Саяси жү йеге жату ү шін оның алдына қ ойғ ан мақ сатының саяси мазмұ ны болуы шарт; 3) Саяси ұ йымның саяси сипаты оның бағ дарламасында анық талады.

Саяси жү йені зерттеу, тану ү шін ерекше тә сілдер қ олданылады. Конституциялық тә сілді қ олдану арқ ылы саяси жү йе бө ліктерінің ұ йымдық ерекшеліктері айқ ындалады. Мысалы, мемлекеттің механизмінің болуы оның басқ а саяси жү йе бө ліктерінен ерекше екенін байқ атады. Функционалдық (қ ызмет бағ ытына байланысты) тә сілді қ олдану арқ ылы саяси ұ йымның табиғ и сипаты анық талады. Реттеу рө лін зерттеу арқ ылы саяси ұ йымның қ оғ амдық қ атынастарды қ алыптастырып, дамытудағ ы кызметі кө рсетіледі. Идеологиялық тә сілді қ олдана отырып саяси ұ йымның нақ тылы қ андай таптар, ә леуметтік топтар, ұ лттар ү шін қ ызмет атқ аратынын анық тауғ а болады. Коммуникативтік тә сілді қ олдану аркылы саяси ұ йымның саяси жү йеге жататын басқ а ү йымдармен қ арым-қ атынасының дә режесін, дең гейін, кө лемін, мазмұ нын тү сінуге болады.

Саяси жү йе дегеніміз саяси билікті жә не азамат пен мемлекеттің ө зара байланысын ұ йымдастырушы, сонымен бірге ө здері ө зара ә рекеттесуде болатын нормалар мен идеялардың осыларғ а негізделген саяси институттардың, мекемелер мен ә рекеттердің жиынтығ ы.

Осы аталып отырғ ан кө п қ алыпты қ ү рылымның негізгі тағ айыны адамдардың саясаттағ ы ә рекеттерінің бірлігін, тұ тастығ ын қ амтамасыз ету болып табылады.

Ә дебиеттерде саяси жү йе тө рт тараптың диалектикалық ынтымағ ы (бірлігі) деп атап кө рсетіледі:

1.Институционалдық (мемлекет, саяси партиялар, ә леуметтік- экономикалық жә не басқ алай да ү йымдар) Осылардың бә рі жиынтық тү рінде коғ амның саяси ү йымын қ ұ райды.

2. Реттеуші (кү қ ық, саяси нормалар мен дә стү рлер, имандылық нормаларының кейбіреулері жә не т.б.).

3. Қ ызметтік (функционалдык) саяси режимнің негізін қ ұ райтын саяси іс-ә рекет ә дістері.

4. Идеологиялық (ең алдымен осы қ оғ амда ұ стемдік кұ рғ ан саяси сана).

Осындай тә сілді негізге ала отырып саяси жү йе қ ұ рамының негізгі кұ рамдас бө ліктерін ажыратып кө рсеткенде саяси жә не қ ұ қ ық тық нормаларды, саяси қ ұ рылымды, саяси іс-ә рекетті, саяси сананы жө не саяси мә дениетті атауғ а болады.

1. Саяси жә не қ ұ қ ық тық нормалар - бұ ларғ а мінез-кұ лық тың калыптасып болғ ан немесе анық талып белгіленген, саяси катынастарды реттеудің тә сілдері, бар жә не ә рекет ү стіндегі конституциялар, кодекстер, заң дар, партиялардың жарғ ылары мен бағ дарламалары, саяси ү рдістер мен рә сімдер жатады.

2. Саяси қ ұ рылым - бұ ларғ а саяси жә не мемлекеттік ұ йымдар, институттар, мекемелер мен олардың араларындағ ы қ атынастар жатады.

3. Саяси іс-ә рекет - бұ ғ ан адамдардың қ оғ амдағ ы саяси биліктің қ ызмет етуін қ амтамасыз етуге, ө згертіп кайта қ ұ руғ а жә не қ оғ амдағ ы саяси билікті жү зеге асыру жү йесін корғ ауғ а бағ ытталғ ан ә ртү рлі ә рекеттері жатады.

4. Саяси сана мен саяси мә дениет - мұ ндағ ы ескерілетіні саяси билік механизмінің іс-ә рекетін кө рсететің руханият кө ріністерінің кө п тү рлілігі жә не олардың саяси қ атынастар аясында адамдардың жү ріс-тұ рысын бағ ыттап отыратындығ ы тү сініледі.

Саяси мә дениет - саяси билік мү шелері қ абылдағ ан жә не ө здерінің іс-ә рекеттері мен қ атынастарында пайдаланатын саяси идеялардан, рә міздерден, нанымдардан тұ ратын қ ұ ндылық тар жү йесі.

Қ оғ амның саяси жү йесі - белгілі саяси қ ызметтерді атқ арып, оларды жү зеге асыратын мемлекеттік жә не мемлекеттік емес институттар жү йесі. Мемлекет, партиялар, кә сіподақ тар жә не қ оғ амдық болмыста іс тү йіні билікті кү шпен тартып алулармен, одан ажырап қ алмау жә не пайдалану ә рекеттерімен байланысты ұ йымдар мен қ озғ алыстар жоғ арыда аталғ ан институттарғ а жатады. Саяси жү йе ішкі-сыртқ ы саясатты жү ргізуді камтамасыз етеді, ә леуметтік топтарды калыптастырады, олардың мү дделерін білдіреді жә не оларды қ орғ айды. Саяси жү йенің сипаты ә леуметтік ортамен тығ ыз байланыста болады, ө йткені ө зі содан туындап, соғ ан қ ызмет етеді.

Қ оғ амның саяси жү йесінің негізгі субъектілері ретінде мемлекет, партиялар жә не қ оғ амдық қ озғ алыстар ең алдың ғ ы қ атарғ а шығ ады.

Мемлекет - саяси жү йеде бастауыш рө л атқ арады, ө йткені, онын ө зіне ғ ана тә н ерекше белгілері болады: біріншіден - қ оғ амды интеграциялауғ а (біріктіруге) қ абілетінің болуы, бұ л қ абілет коғ амда болатын ә леуметтік ө згешеліктерге, мү дделер тартысы дегенге қ арамастан ө з ық палымен ә сер етеді; екіншіден - мемлекет - билік органы. Ол белсенді тү рде коғ амдық қ атынастарды ұ йымдастыру ережелерін, белгіленген нормаларды сақ тағ аны (бұ зғ аны) немесе бұ зғ аны ү шін санкцияларды, кө термелеу мен жаза қ олдануларды жү зеге асырады; ү шіншіден - қ оғ амда онын қ ұ қ ық шығ армашылық кызметі болады; тө ртіншіден - мемлекеттік биліктің кө пшілікке тә ндігі, жалпылық істерді басқ арудың кә сібилендірілуі, мемлекеттік органдарғ а, олардын қ ызметкерлеріне ө кілеттіктерді ерікті немесе еріксіз беру, басқ а адамдарғ а сол ө кілеттіктерді басқ аруғ а беру; бесіншіден - саяси кең істік шегінің ерекшелігі (ө згешелігі) мен оның айқ ындығ ы.

Мемлекеттің географиялық шегі болады; оның билігі жү ретін аумағ ы, езінің азаматтарын - мемлекет мү шелерін қ амтитын -заң дық ық палы болады. Осы зандық ық пал бойынша мемлекет алдында ә лгі мү шелерінің заң бекіткен міндеттері, қ ұ қ ыктары болады, олар алым салық тар тө лейді жә не тағ ы сондайлар. Басқ аша айтқ анда, мемлекеттің зандық ық палы бойынша оның органдарының бар болуы мен ә рекет етуіне материалдық мү мкіндіктер тудырылады, камтамасыз етіледі.

Саяси жү йеде мемлекеттің алатын орны ерекше. Мемлекет барша елдің ресми ө кілі болып саналады, себебі ол қ оғ амды қ андай да болсын ерекше бө ліктерге бө лмей қ оғ амның, халыктың мү ддесін қ анағ аттандыру ү шін қ ызмет атқ арады. Мемлекеттің тарихи даму барысында қ алыптасқ ан, тек оның ө зіне ғ ана тә н қ ұ рылымы бар. Мемлекет ө з қ ызметін атқ ару ү шін ерекше ұ йымдардан тұ рады: ол мемлекет органдары. Саяси жү йенің басқ а бө ліктерінің мұ ндай қ ұ рылымы болмайды. Мұ ны - мемлекеттің механизмі дейді. Осы механизм арқ ылы мемлекет ө зінің сан алуан, тү рлі бағ ыттағ ы қ ызметін атқ арады. Мемлекет тек қ оғ амның ішінде ғ ана емес, басқ а мемлекеттермен қ арым-қ атынас, алыс-берістер жасауғ а байланысты да қ ызмет атқ арады. Тек мемлекетке ғ ана азаматтық деген қ ұ былыс тә н, сондық тан азаматтық -мемлекет пен адамдардың арасындағ ы тұ рақ ты саяси-қ ұ қ ық тық байланыс болып саналады. Нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді мемлекет органдары ғ ана қ абылдай алады, олар қ оғ амдық қ атынастарды ресми тү рде реттейтіндіктен, барлық қ оғ ам мү шелерінің іс-ә рекетін, мінез-қ ұ лқ ын жолғ а салғ ан қ ұ рал болып саналады.

Мемлекет саяси жү йенің негізгі қ ұ рамды бө лігі болғ андық тан саяси жү йенің қ ұ рамына ө зінің ерекше ә серін тигізеді. Мемлекеттің ә леуметтік-саяси табиғ атына, ондағ ы орнатылғ ан саяси режимге байланысты қ оғ амның саяси жү йесінің қ ұ рылымдық ерекшеліктері болады. Егер мемлекетте фашистік, тоталитарлық саяси режим орын алса, ондай қ оғ амның саяси жү йесінін ө рісі де тар болады. Ондай мемлекеттерде саяси партиялардың, қ озғ алыстардың қ алыптасып, қ ызмет істеуіне шек қ ойылады немесе мү лдем тыйым салынады.

Саяси жү йенің негізгі субъектісі болып табылатындар саяси партиялар да жатады.

Саяси болмыстын кез келген тү рдегі ө згешеліктерінде партияларды қ ажетті компонент (бө лік) ететіні саяси партиялардың қ оғ амдағ ы тағ айыны болып табылады. Бұ л тағ айындарғ а кіретіндер:

- бү кіл ә леуметтік тұ тастық тың ортақ мү ддесі денгейіндегі ә ртү рлі ә леуметтік топтар мен бірліктердің мү дделерін білдіретін ө кілдер қ ызметін жү зеге асыруы жатады;

- саяси қ атынастар аясына жататын ә леуметтік топтарды интеграциялау (біріктіру) ісін белсенді жү ргізуде жатады;

- партия ішіндегі қ арама-қ айшылыктарды жою да кіреді.

Партиялардың ө здерінің бағ дарламалары, мақ саттар жү йесі болады, оларды белсенді тү рде насихаттайды, қ орғ айды; азды-кө пті тарамдалғ ан ұ йымдық қ ұ рылымы болады, ө здерінің мү шелеріне белгілі міндеттер жү ктейді жә не де олардың жү ріс-тұ рыстарының нормаларын қ алыптастырады. Сондық тан да олар қ оғ амның саяси ө мір болмысының ұ тымды болуына, ұ йымшылдық дең гейінің жоғ арылауына қ уатты қ озғ аушы кү ш ретінде қ ызмет етеді.

Партиялар ө з сипаттары бойынша:

- таптық болуы мү мкін, яғ ни ә леуметтік топтардык мү дделерін білдіретін, мұ ндай ә леуметтік топтар ө ндірістік қ атынастар қ ұ рылымында алатын орнына қ арай шаруалар, жұ мысшылар, кә сіпкерлер болып айырмалануы мү мкін;

- ұ лттық, діни болулары мү мкін, олар қ айсыбір этникалық топтың немесе конфессияның айрық ша мү дделерін білдіріп, олардын мемлекетте басымдылық қ а ие болуын ө здеріне мақ сат ретінде қ оятын болуы да мү мкін (мысалы, Исламнын ө рлеу партиясы, орыс халқ ының Одағ ы жә не т.с.с);

- ө з алдына белгілі проблемаларды шешу мә селесін қ ойғ ан партиялар да болуы мү мкін. Мұ ндай партиялар ең ө зекті маң ызды, жедел тү рде шешімі табылуғ а тиісті ә леуметтік мә селелерді қ озғ ап, ө здерінің бағ дарламалары мен іс-ә рекеттерін соларды шешуге бағ ыттайды (бұ ларғ а экономикалық партия, бейбітшілік немесе қ арусыздандыру партиясы, жер реформасын жү ргізу партиясы жә не т.с.с);

- мемлекеттік-патриоттық партия, мұ ндай партия халыктың ә леуметтік топтары мен топтамалары ө кілдерін мемлекеттің тұ тастығ ын, ондағ ы тұ рақ тылық ты қ амтамасыз етуге жұ мылдыратын істерге бағ ыттайды;

- аты елге танымал, яғ ни ә йгілі есімді саясаткер айналасына топталып қ алыптасқ ан жә не оны қ олдаушы топ ретінде ә рекет ететін партия;

Қ озғ алыстар – мұ ндай " ұ йымды" ә детте қ атар тү рде орталық тандырылғ ан ұ йым деуге болмайды, сондай-ақ мұ нда жазылып белгіленген мү шелікте жок, бағ дарлама мен доктринаны мақ сат пен саяси мақ саттар жү йесі алмастырғ ан болып келеді.

Қ озғ алыстың мақ сатын қ олдайтын кез келген адам оның қ аты-сушысы бола алады. Ә ркімнің ө зінің қ озғ алысқ а қ атысуы немесе оның іс-қ имылдарына қ олдау кө рсету нысандарын тандаудың тү рлері кө п. Осы заманғ ы жағ дайда саяси белсенділіктің дамуы партияларғ а қ арағ анда адамдар қ озғ алыстарды жоғ ары бағ алайтыны байқ алады, олай болатыны партияларда (іріктеу) таң дап алу жү йесі, міндеттемелер мен тә ртіп мә селелері жолғ а қ ойылғ ан болып келеді. Кө птеген саяси проблемалар қ озғ алыстар белсенділігінің есебінен шешіліп жататынын қ арап айтқ ан жө н (мысалы, экологиялық проблемалар, бейбітшілік ү шін кү рес, қ оғ амды демократияландыру ү шін кү рестерді ұ йымдастыру). Қ азақ стан Республикасында “Невада – Семей”, “Арал тең ізді сақ таймыз”, деген қ озғ алыстар орын алуда.Олардың ролі ө те маң ызды, себебі осы ұ йымдар келесі мә селелер шешу ү шін қ алыптасқ ан

 

Саяси жү йенің саяси-нормативтік қ ұ рылымы

 

 

Саяси жә не қ ұ кыкгық нормалар-конституция, кодекстер, жарғ ылар, партиялардың бағ дарламалары, саяси ү рдістер мен рә сімдер ретінде саяси-қ ұ қ ық тық қ атьнастарды реттеудің тә сілдері болып қ алыптасқ ан немесе белгіленген мінез-қ ұ лық ережелері

Саяси қ ұ рылым – саяси жә не мемлекеттік ұ йымдар, институттар, мекемелер мен олардың араларындағ ы қ атынастардың жиынтығ ы

Саяси іс-ә рекет адамдардың қ оғ амдағ ы саяси билікті жү зеге асыруында қ ызмет атқ аруларын қ амтамасыз етуге, мазмұ нын ө згертуге, қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан алуан тү рлі ә рекеттері

Саяси сана – саяси билік механизмдерінің қ ызметін қ амтып кө рсететін жә не саяси қ атынастар аясың дағ ы адамдардың іс-ә рекеттерін мінез-қ ұ лық тарын бағ ыттап отыратын руханилық тың алуан тү рлі кө рінісі

Саяси мә дениет – саяси бірлестіктер мү шелері қ абылдағ ан жә не ө з қ ызметтері мен қ атынастарын реттеу мақ сатында қ олданатын қ ұ ндылық тар, саяси идеялар, рә міздер, наным-сенімдер жү йесі

 

Саяси жү йенің негізгі субъектілері

 

Тү тастай алғ анда мемлекет жә не мемлекеттік органдар

Саяси партиялар - олар таптық, ұ лттық, діни, проблемалық, мемлекеттік-патриоттық болуы мү мкін

Қ оғ амдық саяси қ озғ алыстар

 

САЯСИ ПАРТИЯ

Мемлекеттегі саяси билікке қ атысуғ а немесе билікті (ө кіметті) басқ ару, атқ ару ісіне

ие болуғ а ұ мтылғ ан идеологиялық ортақ тығ ы арқ ылы ұ йымдасқ ан ерікті одақ.

 

I. Негізгі белгілері: II. Қ ұ рылымы: III. Функциялары (қ ызметтері):

 

белгілі идеологияның сақ таушысы партия аппараты; билік ү шін кү ресу, оны пайдалану

немесе ә лем мен адам болмысына немесе бақ ылауғ а алу;

ерекше кө зқ арасы болады;

қ атардағ ы мү шелері

адамдардың ұ йымдасқ ан бірлестігі (партия бұ қ арасы); ірі-ірі ә леуметтік топтардың мү дде-

айтарлық тай ұ зақ мерзім ішінде, лерін анық тау, тұ жырымдау жә не

ерікті тү рде, саясаттын ә ртү рлі негіздеу;

дең гейлерінде жергіліктіден ха-

лық аралық қ а дейін қ ұ рылым- партияны жақ таушылар. ірі-ірі ә леуметтік топтарды жандан-

дары болады; дыру, интеграциялау;

мақ саты-билікке ие болуғ а жә не партия идеологиясын жасау, оны

оны жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан; насихаттау жә не қ оғ амдық пікір

қ алыптастыру;

саясаттағ ы мақ саты қ оғ амнын

белгілі топтарының мү дделерін бү тің дей қ оғ амғ а немесе оның белгілі

білдіру жә не оларды қ орғ ау бө лігіне саяси тә рбие беру;

партия, мемлекетік қ ұ рылымдар жә не

тү рлі қ оғ амдық ұ йымдар ү шін кадрлар

дайындау жә не оларды қ ызметте

жоғ арылату

 

 

САЯСИ ПАРТИЯЛАР

саралау негіздер

 

 

 

ұ йымдық; институционалдық;

 

саяси; функционалдық;

 

бағ дарламалық; реттеу;

 

идеологиялық;

 

коммуникативтік;

 

САЯСИ ЖҮ ЙЕДЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ АЛАТЫН ОРНЫ

негізгі ө ндіріс қ ұ ралдарының, табиғ и байлық тың меншік иесі ретіндегі рө лі айрық ша болады;

 

қ оғ ам дамуының басты бағ ыттарын айқ ындайды;

 

барлық азаматтардың саяси ұ йымы болып саналады;

 

мемлекеттік басқ ару жә не мә жбү рлеу органдарының жиынтығ ы

болып есептеледі;

 

жалпығ а бірдей міндетті қ ұ қ ық нормаларын қ абылдайды;

 

мемлекеттік егеменді болады;

 

ішкі жә не сыртқ ы функциялары (қ ызметінің бағ ыттары) болады;

 

елдің ресми ө кілі ретінде мемлекеттік билікті қ оғ ам кө лемінде

жү зеге асырады