Ықтың анықтамасы, оның белгілері

" Қ ұ қ ық " терминінің кө птеген мә ні бар, ол заң ғ ылымында, кү нделікті ө мірде жә не қ ызмет бабында қ олданылады. Кең мағ ыналы тү сінік болғ андық тан, ә рбір адамның қ ұ қ ық тың мә ні туралы қ андай да бір пікірі қ алыптасатыны сө зсіз.

Заң ғ ылымында " қ ұ кық " термині бірнеше мағ ынада қ олданылады. Біріншіден, " қ ұ қ ық " - ресми турде танылғ ан жеке жә не заң ды тулғ алардың заң ғ а сү йене отырып, ә рекет жасау мү мкіндігі. Мысалы, азаматтардың ең бек ету бостандығ ы, білім алу, меншік иесі болу, кә сіпкерлікпен шұ ғ ылдану қ ұ кығ ы. Заң ды тұ лғ алардың да қ ұ қ ық тық мү мкіндіктері болады. Осы келтірілген жағ дайларда " қ ұ қ ық " тү сінігі субъективтік (тұ лғ алық) мағ ынада колданылады.

Субъективтік (тұ лғ алық) қ ұ қ ық -тұ лғ алардың мү ддесін қ анағ аттандыру мақ сатымен қ ұ қ ық тық нормалардың қ ұ қ ық тұ лғ аларына берген қ ұ қ ық тық мү мкіндіктері. Мұ ндай мү мкіндіктер қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а қ атысатын тұ лғ алардың мінез-қ ұ лқ ының шегін анық тайды. Тұ лғ аның қ ұ қ ығ ы қ ұ қ ық тық қ атынасқ а қ атысушы басқ а тұ лғ аның қ ұ қ ығ ымен байланысты болғ андық тан, екі жақ та да қ ұ қ ық тық міндеттер пайда болады. Демек, қ ұ қ ық тық қ атынасқ а қ атысушыларда қ ұ қ ық пен қ атар қ ұ қ ық тық міндеттер де туындайды. Басқ аша айтқ анда, тұ лғ аларда қ ұ қ ық пен бірге қ ұ қ ыктық міндет те болады. Мысалы, ә р азаматтың оқ ып, білім алуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Сол қ ұ қ ық ты пайдаланып, оқ уғ а тү скеннен кейін азамат оқ у орнының ішкі тә ртібіне бағ ынуғ а, оқ у бағ дарламасын орындауғ а міндетті.

Заң ды тұ лғ а кә сіпкерлікпен шұ ғ ылданып, заң дық негізде мү лікке ие болуғ а хақ ылы. Ол мү лікті ө з игілігі ү шін пайдаланады. Сонымен қ атар, ө з мү лкін пайдаланғ анда қ оғ амнын, басқ а адамдардың мү дделеріне зиян келтірмеуі керек. Сондық тан Қ азақ стан Республикасының Конституциясында былай деп жазылғ ан: " Меншік міндет жү ктейді, оны пайдалану сонымен қ атар қ оғ ам игілігіне де қ ызмет етуге тиіс" (6-бап).

Айтылғ аннан шығ атын қ орытынды: қ ұ қ ық сыз міндет болмайды, міндетсіз қ ұ қ ық болмайды. Бұ л жағ дай ә леуметтік ә ділеттікті баянды етеді.

Субъективтік (тұ лғ алык) қ ұ қ ық тық міндет - қ ұ қ ық тық мү мкіндік берілген қ ұ қ ық тұ лғ асының занды мү ддесін (талабын) орындату ү шін басқ а қ ұ қ ық тұ лғ асына жү ктелген міндет. Бұ л міндет қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а қ атысу нә тижесінде жү зеге асырылып, мемлекеттің мә жбү рлеуі арқ ылы (міндетті орындамағ ан жағ дайда) қ амтамасыз етіледі.

Екіншіден, " қ ұ қ ық " дегеніміз қ ұ қ ық нормаларының жү йеге келтірілген жиынтығ ы. Бұ л объективтік мағ ынадағ ы қ ұ қ ық, себебі олардың жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағ ынадағ ы қ ұ қ ық жеке нормаларғ а бө лінбейтін, тұ тас қ ұ былыс болып саналады. Мысалы, Қ азақ станның қ ұ қ ығ ы туралы Конституция былай дейді: " Қ азақ стан Республикасында қ олданылатын қ ұ қ ық Конституцияның, соғ ан сә йкес зандардың, ө зге де нормативтік-қ ұ қ ық тық актілердін, Республиканың халық аралық шарттык жә не ө зге де міндеттемелерінін, сондай-ақ Республика Конституциялық Кең есінің жә не Жоғ арғ ы Соты нормативтік қ аулыларының нормалары болып табылады" (4-бап).

Ү шіншіден, " қ ұ қ ық " термині оку пә нін білдіретін ұ ғ ым ретінде қ олданылады. Қ ұ қ ық пә ндері тү рлі салаларғ а бө лінеді: конституциялық кұ қ ық, ә кімшілік қ ұ қ ық, ең бек кұ қ ығ ы, отбасы қ ұ қ ығ ы, азаматтык қ ұ қ ық, қ ылмыстық қ ұ қ ық, қ аржылық қ ұ қ ық, т.б. Қ ұ қ ық саласы - ө зара туыстас қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы. Мысалы, азаматтық қ ұ қ ық - мү ліктік жә не мү ліктік емес қ атынастарды реттейтін қ ұ қ ыктық нормалардың жиынтығ ы. Қ ылмыстық қ ұ қ ық - қ ылмыс жасауғ а, жазалауғ а байланысты қ атынастарды реттейтін қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы.

Тертіншіден, " қ ұ қ ық " термині тұ лғ алық қ ұ қ ық пен объективтік қ ұ қ ық тың жиынтығ ы ретінде де қ олданылады. Осығ ан байланысты " қ ұ қ ық жү йесі" деген тү сінік бар. Мысалы, қ азіргі жағ дайда елімізде Қ адзақ станның, қ ұ қ қ ық жү йесі қ алыптасуда.

Қ ұ қ ық пә ндерін окып, қ ұ қ ық тың мә нін терең тү сінген адам оның тү рлі жағ дайда мағ ынасы ә р тү рлі болатынын да анық тай алады. Мұ ның ө зі қ ұ қ ық тың ө те кү рделі ә леуметтік қ ұ былыс екендігінін белгісі.

Қ ұ кық тың тү рлі тү сінігінің болуы - оның ә леуметтік мә нінің де ә р тү рлі болуының негізі. Егер қ ұ қ ық ты тұ лғ алармен байланыстырса, тұ лғ алардың мемлекетте, қ оғ амда қ ұ қ ық тық мә ртебесі қ андай екенін анық тау, тү сіну қ ажеттігі туады. Азаматтарғ а сан килы қ ұ қ ық тар мен бостандық тар берілсе, оларды жү зеге асыру мү мкіндігі жасалса, онда қ оғ амда шынайы тең дік орнатылғ ан болып есептеледі. Ал, объективтік қ ұ қ ық туралы сө з болғ анда, мемлекетте қ алыптасқ ан заң дар жү йесі ә леуметтік тұ рғ ыдан сипатталады.

Ә рине, кұ қ ық туралы зерттеушілердің кө зқ арасы бір жерден шығ ып, бір текті болады деп айтуғ а болмайды. Негізінен, қ ұ қ кық ты таптық жә не жалпы ә леуметтік тұ рғ ыдан тү сіндіру ғ ылымда кен орын алып келді. Маркстік ілім қ ұ қ ық ты, оғ ан байланысты қ ұ былыстарды тек таптық тұ рғ ыдан ғ ана зерттейді. Бұ л ілім бойынша қ ұ қ ық - ү стем таптың саяси қ ұ ралы, тек соның жоғ ын жоқ тап, мү ддесін қ орғ айды. Ал ө ркениеттік тұ рғ ыдағ ы іл ім бойынша қ ұ қ ық қ оғ амдағ ы барлық адамдардың еркін білдіріп, олардың мү дделерін корғ айтын қ ұ рал болып саналады. Қ андай ілім болса да қ ұ қ ық тың ә леуметтік мә ні бар екенін теріске шығ армайды. Бірақ маркстік ілім қ ұ қ қ ық тың ә леуметтік мә нін ө те тар тұ рғ ыдан тү сіндіруге тырысады. Ә рине, қ ұ л иеленушілік дә уірде қ ұ қ ық ашық тан-ашық тек қ ұ л иеленушілердің мү дделерін қ орғ ап, қ ұ лдарды сө йлейтін мү лікке тең егені белгілі. Бірақ бұ л кө зқ арасты барлық қ оғ амдарғ а, тү рлі сатыдағ ы мемлекеттерге телуге болмайды. Қ ұ қ ық тек ү стем таптың еркін білдіретін болса, ондай қ оғ амда ү здіксіз тап тартысы орын алып, ақ ырында ол қ ұ лдырап жойылады. Қ азіргі замандағ ы ө ркениетті мемлекеттерде қ ұ қ ық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси қ ұ ралғ а айнала бастағ анын мойындау керек. Қ азақ стан мемлекетінде қ алыптасып келе жатқ ан қ ұ қ ық қ а да осың дай жалпы ә леуметтік тұ рғ ыдан қ арау шындық қ а сай келеді десек, қ ателеспейміз. Қ азақ стан Республикасында қ абылданғ ан заң дарды талдайтын болсақ, олардың қ андай да болсын ә леуметтік топтарды кемсітетінін немесе белгілі бір топқ а артық шылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қ азақ стан заң дары барлық ә леуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заң ды мү дделерін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан.

Кұ қ ық тың жалпы ә леуметтік мә нін мойындай отырып, оғ ан мынадай анық тама беруге болады.

Ық (объективтік тұ рғ ыдан қ арағ анда) - адам мен қ оғ амның жаратылысымен байланысты тұ лғ аның бостандығ ын білдіретін, қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін, ресми қ ұ жаттарда анық талғ ан, мемлекеттің кү шімен қ амтамасыз етілетін қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы.

Енді, қ ұ қ ық тың негізгі белгілерін қ арастырайық.

Жү йелілігі. Қ ұ қ ық – бірнеше бө ліктен тұ ратын жү йелі қ ұ рылыс. Оның бір бө лігі – табиғ и қ ұ қ ық тың мазмұ ны адам мен қ оғ амның табиғ атына байланысты ә леуметтік-қ ұ қ ық тық талаптармен анық талады. Мысалы, адамның ө мірі, денсаулығ ы табиғ и қ ұ былыстар. Оларды сақ тауғ а, қ орғ ауғ а, қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан қ ұ қ ық тық нормалар табиғ и қ ұ кық қ а жатады. Қ азақ стан Республикасының Конституциясында былай деп жазылғ ан:

“Ә ркімнің ө мір сү руге қ ұ қ ығ ы бар. Ешкімнің ө з бетінше адам ө мірін қ июғ а хақ ысы жоқ ” (15-бап). Қ ұ қ ық тық жү йенін екінші бө лігі – мемлекеттегі қ олданылатын барлық заң дардың жиынтығ ы. Қ ұ қ ық тық жү йенің ү шінші бө лігі – субъективтік (тү лғ алық) қ ұ қ ық тар. Осы айтылғ ан бө ліктер бірімен-бірі табиғ и тү рде байланысты, бірінсіз басқ аларын тү сінуге, жү зеге асыруғ а болмайды. Мысалы, тек ә р адамның ө мір сү руге қ ұ қ ығ ы бар деп жарияланса, оның жү зеге асырылуы қ амтамасыз етілмесе, адамның ө з ө мірін сақ тауғ а, корғ ауғ а мү мкіндігі болмаса, аталғ ан қ ұ қ ық қ ағ аз бетінде ғ ана жазылып қ алғ ан болар еді. Адам ө зіне қ ажетті рухани жә не мү ліктік игілікті пайдалану ү шін ө зі белсенді ә рекет жасауы керек. Адамның ә леуметтік-қ ұ қ ық ық талаптарының мағ ынасы – оны мемлекеттің тануы, қ орғ ауы, қ ажет болғ ан жағ дайда қ амтамасыз етуі.

Нормативтік сипаты – қ ұ кық тың негізгі белгілерінің бірі. Қ ұ қ ық қ ағ идалардан, ережелерден, рә сімдерден тұ рады. Қ ағ ида – тұ лғ алардың мінез-қ ұ лық тары туралы ереже. Былайша айтқ анда, қ оғ амдык катынасқ а қ атысушылар ө з іс-ә рекеттерін, мінезін белгілі ережеде кө рсетілген қ алыпқ а (кисынғ а) бейімдеулері қ ажет. Сондық тан қ ұ қ ық тың нормалары – тұ лғ алардың іс-ә рекетінің, мінез-қ ұ лқ ының ү лгісі. Мысалы, ә ркім ө зінің қ ай ұ лтқ а, қ ай партияғ а жә не қ ай дінге жататынын ө зі анық тауғ а жә не оны кө рсету-кө рсетпеуге хақ ылы (Қ азақ стан Республикасының Конституциясы, 19-бап). Тұ лғ алардың мінез-қ ұ лқ ын анық тау арқ ылы қ ұ қ ық нормалары қ оғ амдық қ атынастарды қ ажетті арнағ а бағ ыттап, жолғ а салады, реттейді, жө ндейді, ұ йымдастырады, тұ рақ тандырады, бассыздық тан қ орғ айды.

Формалды анық тылық – қ ұ қ ық тың тағ ы да бір маң ызды белгісі. Ол қ ұ қ ық тың мемлекетпен байланысты екенін кө рсетеді. Қ ұ кық ты, оны қ ұ ратын заң дарды, басқ а да нормативтік актілерді жасайтын, жалпы алғ анда, мемлекет. Мемлекет органдардан тұ рады, демек, мемлекет органдары заң дарды жасайды. Заң - ережелер жиынтығ ы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын болғ андық тан ресми сипаты бар ережелер. Ә рбір ереже, кағ ида тұ лғ алардың мінез-қ ұ лқ ы туралы заң шығ арушының ойын анық тап, тү сінікті тү рде тұ жырымдайды. Қ ағ идада артық сө з болмауы керек, оның ә рбір сө зінің ә леуметтік мә ні болады, себебі ол коғ амдық қ атынасқ а қ атысатын тұ лғ алардың мінез-қ ұ лқ ын анық тау арқ ылы олардың тағ дырына ә сер етеді.

Қ ұ кық тың енді бір белгісі - мемлекеттің кү шіне сү йенуі. Егер мемлекет қ ұ қ ық қ ағ идаларының жү зеге асырылуына, дұ рыс қ олданылуын қ амтамасыз етпесе, олар тек қ ағ аз бетінде ғ ана жазылып қ алғ ан болар еді. Мемлекет, оның органдары тұ лғ алардың қ ұ қ қ ық тарын жү зеге асыруғ а жә рдемдеседі, жағ дай жасайды. Мысалы, Қ азақ стан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде азаматтарды тұ рғ ын ү ймен камтамасыз ету ү шін жағ дайлар жасалады. Занда кө рсетілген категориядағ ы мұ қ таж азаматтарғ а тұ рғ ын ү й заң мен белгіленген нормаларғ а сә йкес мемлекеттік тұ рғ ын ү й қ орларынан олардың шама-шарқ ы кө теретін ақ ығ а беріледі (25-бап). Егер азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына кол сұ ғ ылса, мемлекет оларды қ орғ айды. Заң ды бұ зғ андар қ ұ қ ық тық жауапқ а тартылады, мү мкіндігінше бұ зылғ ан қ ұ қ ық орнына келтіріледі.

Қ ұ қ ық тың тағ ы бір белгісі – адамдардың еркін білдіруі. Қ азақ стан Республикасының Конституциясында мемлекеттік биліктін бірден-бір бастауы - халық деп жазылғ ан. Халық билікті тікелей республикалық референдум жә не еркін сайлау арқ ьшы жү зеге асырады, сондай-ак ө з билігін жү зеге асыруды мемлекеттік органдарғ а береді (3-бап). Сонымен, халык зандарды ө зі тікелей қ абылдай алады. Мұ ң дай жағ дайда заң тікелей халыктың еркін паш етеді. Оғ ан мысал, 1995 жылдың 30 тамызында Қ азақ стан халқ ы Конституцияны референдум арқ ылы кабылдады. Конституция - қ ұ қ ық тың ө зегі, ұ йтқ ысы. Олай болса, Қ азақ станда қ алыптасып келе жатқ ан қ ұ қ ық бү кіл кө п ұ лтты халық тың еркін білдіреді, ойын жү зеге асырады десек, ешбір асыра сілтеу болмаиды. Халыктың ойын, еркін мемлекет органдары да тиісті нормативті актілер қ абылдау арқ ылы жү зеге асырады. Халық Президентті сайлайды. Халық атынан ә рекет жасап, Президент ө з ө кілеттігінің шең берінде нормативті актілер - заң кү ші бар жарлық тар, жай нормативті жарлық тар, қ аулылар қ абылдайды. Президенттің нормативті актілері Қ азақ стан қ ұ қ ығ ын қ алыптастыратын бастау болып есептеледі. Қ ұ қ ық ты қ ұ ратын нормалар тек бір адамның немесе ә леуметтік топтың еркін білдіріп, мү ддесін ғ ана қ орғ амайды. Ол – халық ү шін қ ызмет істейді.