Сегізінші тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ

 

Қ ұ қ ық тық мемлекет дегеніміз жеке адам жә не қ оғ ам мү ддесін корғ айтын, заң ү стемдігі мен қ ұ қ ық принциптеріне негізделген мемлекет. Қ ұ қ ық тық мемлекетті қ алыптастыру ісі қ оғ амды демократияландыруғ а, қ ұ қ ық тық тә ртіптің жә не заң дылық принциптерінің сақ талуына негізделеді.

Қ ұ қ ық тық мемлекет – басқ аша тү сіндірсек ол жеке тұ лғ а мен қ оғ амның қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының қ ұ қ ық тық қ орғ алуын ө зінің негізгі мақ саты етіп қ ойғ ан мемлекетті айтады. Бұ л мемлекет ө з мақ сатын орындауда тө мендегідей қ ағ идаттарғ а сү йенеді:

а) қ ұ қ ыктың басымдылығ ы;

б) адам мен азаматтың қ ұ қ ық тық қ орғ алуы;

в) мемлекеттік биліктің бө лінуі;

г) заң ү стемдігі;

д) қ ұ қ ық пен заң ның тұ тастығ ы;

е) мемлекет пен жеке тұ лғ аның ө зара жауаптылығ ы;

ж) азаматтық коғ амның орнауы;

з) қ оғ амның қ ұ қ ық тық мә дениетінің жоғ ары болып, оның қ ұ қ ық тық санасы дең гейінің биікке кө терілуі;

и) соттардың тә уелсіздігі;

к) антимонополиялық қ ұ рылымдардың тұ рақ ты тү рде қ ызмет істеуі.

Қ ұ қ ық тық мемлекетте барлық субъектілер ө з ә рекеттері бойынша жауапты жә не қ ұ қ ық тық тендікті сақ тай отырып қ ұ рылуы тиіс. Сондық тан кү кық тық мемлекетте субъектілердің ә рекет ету қ ағ идаттары тө мендегідей болады:

а) " Заң да тікелей кө рсетілген ә рекеттерге ғ ана рұ қ сат берілген" қ ағ идат мемлекеттік органдар мен лауазымды тұ лғ аларғ а ғ ана қ атысты болып келеді.

б) Қ ұ қ ық субъектілерінің қ айсысына болсын атап-атап кө рсеткенде азаматтар, занды тұ лғ алар мен басқ алай да шаруашылық субъектілеріне қ атысты " заң мен тікелей тыйым салынбағ анның бә ріне рү қ сат етілген" қ ағ идаты басшылық қ а алынады.

Адам жә не азамат қ ү қ ық тары мен бостандық тарьш ең толық тү рде қ амтамасыз етудің тиісті жағ дайларын жасау, сондай-ақ билікті асыра пайаалануғ а, оның диктатурағ а, деспотияғ а ө згеріп кетуіне жол бермеу ү шін мемлекеттің билікті дә йекті тү рде қ ұ қ ық аркылы шектеп отыруы – қ ұ қ ық тық мемлекеттің мақ саты болып табылады.

Елдегі атқ арылатын барлық істер мен ә рекеттерінде заң мен қ ұ қ ық қ а жү гінетін қ иялдағ ы мемлекет қ ұ қ ық тық мемлекет идеясы ежелден бері бар екендігін Платон ө зінің " Заң дар" деген диалогіндегі " Заң ы пә рменсіз жә не оның ө зі ә лде біреудің билігінде кеткен мемлекеттің жуык арада кү йрейтініне сенімім кә міл. Ал, заң ы - ә міршілердің билеушісіне айналғ ан жә не олар заң ның қ ұ лы болғ ан мемлекет есен-сау болады жә не ондай мемлекетке игіліктердің қ андайын болса да қ ұ дайдың ү йіп-тө гері айдан анық деп есептеймін" деп тү йіндегенінен пайымдаймыз.

Францияның ұ лы ойшылы Ш.Л. Монтескье ө зінің " Заң дар рухы туралы", " Заң рухы туралы қ орғ аныш" деген ең бектерінде, ағ ылшын философы Дж.Локк ө зінің " Мемлекетті басқ ару туралы екі трактаты" атты шығ армасында, неміс философтары Кант " Қ ұ қ ық туралы ілімнің метафизикалық бастаулары" деген ең бегінде, Ф.Гегель " Қ ұ қ ық философиясы" деген ең бегінде қ ұ қ ық тьіқ мемлекеттің негізгі қ ағ идаттарын тұ жырымдағ ан болатын.

Зорлық -зомбылық тарғ а, диктатура мен тиранияның орнауына жол бермеу мақ сатындағ ы қ ұ қ ық тық мемлекеттің ең басты кағ идаты билік бө лінісі болып табылады.

Билік бө лінісі қ ағ идатының ең басты талабы саяси бостандық тарды нығ айтуғ а, заң дылық ты қ амтамасыз етуге, қ айсыбір ә леуметтік топтың, мекеменің, немесе жеке адамның ө здеріне берілген билікті асыра пайдалануына жол бермеуге бағ ытталады. Осы талаптың орындалуы мемлекеттік билікті заң шығ арушы (халық сайлағ ан жә не заң қ абылдау арқ ылы қ оғ амның даму стратегиясын жасауғ а тиісті болып келетін), заң атқ арушы (биліктің ө кілді органдары тағ айың дағ ан жә не қ абылданғ ан заң дарды жү зеге асыру мен жедел шаруа істерімен айналысатын) жә не сот (қ ұ қ ық ты қ алпына келтіру мен кінә лілердің ә діл жазалануына кепіл болатын) тармақ тарына бө лу арқ ылы іске асырылады.

Есте болатыны мұ ндағ ы ә рбір билік ө з алдына дербес жә не бір-бірін тежейтін бола тұ ра - ө здерінің қ ызметтерін ерекше органдар жү йесі жә не тежемелік ә рі тепе-тең дік жү йелері тү ріндегі айрық ша нысандар арқ ылы жү зеге асырып отыруы тиіс.

Қ Р Конституцияда бекітілген " тежемелік ә рі тепе-теқ дік" жү йесі нақ тыланғ ан мемлекеттік билікке заң қ абылдау, атқ арушы жә не соттарғ а қ атысты кұ қ ық тық шектеулердің жиынтығ ы болып табылады. Мысалы, заң қ абылдау билігіне қ атысты " тежемелік ә рі тепе-тең дік" жү йесінде Президент ү лкен роль атқ арады, ә сіресе бұ л " заң қ абылдау билігі" асығ ыс шешім қ абылдағ анда Президент кідірте тұ ру ветосы қ ұ қ ығ ын қ олданады. Ал енді атқ арушы билікке қ атысты тежемелерге Президент билігінің мерзімі, Президентке импичмент жариялау, Ү кіметке сенімсіздік білдіру вотумы жатады.

Парламент тарапынан болатын тежемелерге атқ арушы органдардың жауапты қ ызметкерлеріне заң қ абылдау қ ұ рылымдары қ ұ рамына сайлануғ а, коммерциялық істермен айналысуғ а тыйым салу ветолары жатады. Сот билігіне Конституцияда, істерді жү ргізу заң дарында кө рсетілген мына кағ идаттар қ ұ қ ық тық шектеулер болады: кінә сіздік презумпциясы, қ орғ алуғ а қ ұ қ ық ты болу, азаматтардың заң мен сот алдында тең қ ұ қ ық тылығ ы, сот ісін жү ргізудің жария жә не жарыссө з тү рінде болуғ а тиістілігі, сотқ а қ арсылық білдіру жә не т.с.с. жатады.

Импичмент – дегеніміз жоғ ары лауазымды тұ лғ ағ а сенімсіздік білдіру, оны лауазымнан тайдыру, оны заң алдындағ ы жауаптылық қ а тарту.

Мемлекет пен тү лғ аның (адамның) ө зара жауаптылығ ы қ ағ идатын тү бегейлі қ арастырғ ан жө н. Бү л қ ағ идатта мемлекет – саяси биліктің сақ таушысы ретінде мемлекет пен азамат арасындағ ы қ атынастардың ө негелік қ ұ қ ық тық бастауларын білдіреді. Ал азамат болса сол қ атынастардың іске асырылуы кезіндегі қ атысушысы болып табылады.

Мемлекет қ оғ ам мен жеке тұ лғ аның бостандық тарын заң дар арқ ылы арнайы белгілей отырып, сонымен бірге мемлекет ө зінің де ә рекет ету шектерін белгілейді. Заң дар арқ ылы мемлекет ө зіне міндеттерді қ абылдауы тиіс. Бұ л міндеттер мемлекетке оның азаматтар, қ оғ амдық ұ йымдар мен басқ а мемлекеттермен болатын қ атынастарында ә ділеттілік пен тең қ ұ қ ық тылық ты қ амтамасыз ету ү шін қ ажет.

Мемлекеттік органдар қ ұ кық қ а тә уелділікте бағ ынышты бола тұ рып, оның ұ йғ арымдарын бұ за алмайды, ал оның ұ йғ арымдарын бұ зғ аны немесе орындамағ аны ү шін жауапты болады.

Заң ның мемлекеттік билік ү шін міндеттілігі кепілдер жү йесі арқ ылы қ амтамасыз етіледі, ал мұ ның ө зі ә кімшілік тарапынан зорлық тардың болуына жол бермейді. Мұ ндайларғ а Ү кіметтің ө кілді органдар алдында жауапты болуы, мемлекеттің ә ртү рлі дең гейдегі лауазымды тұ лғ аларының нақ ты адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына нұ қ сан келтіргені ү шін, билігін асыра пайдаланғ аны, қ ызмет бабын бас пайдасына пайдаланғ аны ү шін импичмент жә не т.б. тү рдегі тә ртіптік, азаматтық қ ұ қ ық тық немесе қ ылмыстық жауаптылық қ а тартылатындығ ының заң дарда кө рсетілулері жатады.

Мемлекеттік қ ұ рылымдардың міндеттемелерін орындау барысын кө пшілік (қ оғ ам) тарапынан бақ ылау (қ адағ алау) нысандары референдум, сұ рау салу, сайлаушыларының алдында депутаттардың есеп берулері халық алдында ә кімдердің есеп берулері тү рінде болуы мү мкін. Жеке тұ лғ аның мемлекет алдындағ ы жауаптылығ ы да сондай қ ұ қ ық тық бастаулар негізінде қ ұ рылады. Мемлекеттік кө ндіруді қ олдану қ ұ қ ық тық сипат тү рінде жү ргізілуі тиіс, тұ лғ а бостандығ ының мө лшер шамасы сақ талып, ол ө з қ алпын бұ збауы тиіс, ол тұ лғ аның қ ұ қ ық бұ зушылығ ы мө лшерінен аспауы жә не жасағ ан қ ү қ ық бұ зушьшығ ына сай қ атаң жазалы болуы тиіс. Сонымен мемлекет пен тұ лғ а араларындағ ы қ атынастар ө зара жауаптылық негізінде жү зеге асырылуы тиіс.

Қ ұ қ ық тық мемлекеттің басты белгілерінің бірі азаматтық қ оғ амның орнығ уы болып табылады.

Азаматтық қ оғ ам дегеніміз имандылық, ө негелік, діни, ұ лттық, ә леуметтік-экономикалық, отбасылық қ атынастар мен институттардың жиынтығ ы, осылардың кө мегі арқ ылы жеке адамдар мен олардың топтарының мү дделері қ анағ аттандырылады.

Азаматтық қ оғ ам қ ұ қ ық тық мемлекеттің негізі болып табылады. Азаматтық қ оғ ам болмаса қ ұ қ ық тық мемлекет те болмайды.

" Азаматтық коғ ам" ұ ғ ымын ө ткен замандардың ұ лы ойшылдары Аристотель, Цицерон, Г.Гроций, Т.Гоббс, Дж.Локк, Гегель, К.Маркс жә не т.б. тұ жырымдағ ан болатын.

Азаматтық коғ амның негізгі идеясы адамның қ оғ амдағ ы басымдылық идеясы, адамның дербестік идеясы, ө з ә рекеттерін қ ұ қ ық ты қ ұ рмет тұ та отырып, ең алдымен ө неге мен имандылық қ ағ идаттарына сү йене отырып жү зеге асыруғ а қ абілетті болу идеясы. Сонымен бірге, азаматтық қ оғ амның болмысына мемлекет араласпауы тиіс, ал оның араласуы тек қ ұ қ ық бұ зушылық болғ ан жағ дайда ғ ана болуы мү мкін.

Егер де азаматтық коғ амның толық сипаттамасын жасауғ а талпынар болсақ, онда – азаматтық қ оғ ам дегеніміз нақ ты адамғ а арнайы бағ ытталғ ан, оның бойында қ ұ қ ық тық дә стү рлер мен заң дарғ а, жалпы ізгілік, имандылық, ө негелік идеяларына (мұ раттарына) қ ұ рмет сезімін тудыратын, шығ армашылық жә не кә сіпкерлік істер азаттығ ын (бостандығ ын) қ амтамасыз ететін, ондай істерде сә ттілікке жетуге мү мкіндіктер жасайтын, адам мен азамат қ ұ қ ық тарын жү зеге асыруда мемлекет ә рекеттерін шектеу мен қ адағ алаудың тетіктерін (механизмдерін) табиғ и тү рде байланысты етіп жасайтын азат демократиялық қ ұ қ ық тық қ оғ ам.

Азаматтық қ оғ ам қ ұ рылым ретінде мына жү йелерден тұ рады:

а) ә леуметтік;

б) экономикалық;

в) саяси;

г) рухани-мә дени;

д) ақ параттық.

Бұ дан да толығ ырақ алғ анда азаматтық коғ амның кү рылымы мынадай бө ліктерден тұ рады:

1. Мемлекеттік емес, ә леуметтік-экономикалық қ атынастар мен институттар (меншік, ең бек, кә сіпкерлік).

2. Мемлекетке тә уелді емес ө ндірушілер (жекеше фирмалар мен т.б.).

3. Қ оғ амдық ұ йымдар мен бірлестіктер.

4. Саяси партиялар мен қ озғ алыстар.

5. Тә рбие беру аясы мен мемлекеттік емес білім беру.

6. Мемлекеттік емес бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары.

7. Отбасы.

8. Шіркеу, мешіт, жә не т.с.с.

Азаматтық қ оғ амның белгілері:

- адам жә не азаматтың қ ұ қ ық тары мен бостаң дық тарын ең толық тү рде қ амтамасыз ету;

- ө зін-ө зі басқ аруы;

- оны қ ұ райтын қ ұ рылымдар мен ондағ ы тү рлі халық топтары арасында болатын бә секелестік;

- қ оғ амдық пікірдің еркін тү рде қ алыптасуы жә не кө ппікірлілік (плюрализм);

- бү кіл жалпылык хабардар болу жә не ең алдымен ақ парат алуғ а адам қ ұ қ ық тарынын іс жү зінде жү зеге асырылуы;

- адамдардың тіршілік етуін қ оғ амның ү йлестіруі (координация-келісімділік) қ ағ идатына негізделеді (мемлекеттік аппаратта қ ызмет ету субординация қ ағ идатына қ арай қ ұ рылғ ан. Бұ л қ оғ амдағ ы болмыстың ұ йымдастырылуынан айырмашылығ ы);

- экономиканың кө п қ ұ рылымдығ ы (кө п укладтығ ы);

- биліктің легитимділік пен демократиялық сипатта болуы;

- қ ұ қ ық тық мемлекет;

- мемлекеттің адамдарғ а лайық ты дең гейде ө мір сү руіне қ ажетті жағ дайды қ амтамасыз ететін пә рменді ә леуметтік саясатының болуы жә не т.б.

Қ азақ стан Республикасында қ ұ қ ық тық мемлекет пен азаматтық қ оғ амның қ алыптасуы енді ғ ана басталуда. Сондық тан да кө птеген келелі мә селелер туындау ү стінде, бұ лардың шешімін табу мемлекетке, қ оғ амғ а жә не де нақ тылап айтқ анда ә рбір адамғ а байланысты.

 

 

 

Сонымен қ орытып айтқ анда азаматтық қ оғ ам адамның тіршілік ету болмысындағ ы жағ дайларын, тұ лғ алар мен ә леуметтік топтардың алуан тү рлі қ ажеттіліктері мен мү дделерін қ анағ аттандыруды қ амтамасыз ететін қ оғ амдық қ атынастардың, формалды (занда кө рсетілген) жә не формалды емес те қ ұ рылымдарының жиынтығ ы.

 

АЗАМАТТЫҚ Қ ОҒ АМНЫҢ ТҮ РЛЕРІ

 

 

 

қ ауым

 

ә леуметтік қ ұ рылымдар (сословие, ә леуметтік топтар, таптар)

 

қ оғ ам - ел азаматтарының жиынтығ ы ретінде

 

азаматтардың ә лемдік достастығ ы

 

АЗАМАТТЫҚ Қ ОҒ АМНЫҢ Қ Ұ РЫЛЫСЫ

 

 

саяси партиялар мен лоббилік ұ йымдары (комитеттер, комиссиялар, кең естер), заң шығ ару жә не мемлекеттік органдар жанындағ ы

 

қ оғ амдық -саяси ұ йымдар мен қ озғ алыстар (экологиялық, соғ ысқ а қ арсы, қ ұ қ ық қ орғ аушы)

 

кә сіпкерлер одағ ы, тұ тынушылардың қ ұ рама одақ тары, қ айырымдылық қ орлары

ғ ылыми жә не мә дени ұ йымдар, спорт қ оғ амдастық тары

 

муниципалдық коммуналар, сайлаушылардың қ ұ рама одақ тары, саяси клубтары

 

тә уелсіз бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары

 

мешіт, шіркеу жә не т.с.с.

отбасы

 

Пысық тау сауалдары:

1. Қ ұ қ ық тық мемлекет туралы негізгі идеялар тұ жырымдарын жасағ ан ойшыл ғ алымдардың есімін жә не олардың аталғ ан тұ жырымдары кө рсетілген ең бектерін атаң ыз.

2. Биліктер бө лінісі қ ағ идатының (принципінің) мағ ынасы мен басты мақ саты неде?

3. Тежемелік ә рі тепе-тендік жү йесін сипаттап берің із.

4. Импичмент дегеніміз не? Қ Р Президентіне импичмент жариялауғ а негіз болатынды айтың ыз.

5. " Азаматтық қ оғ ам" ұ ғ ымына анық тама берің із.

6. Қ ұ қ ық тық мемлекет пен азаматтық қ оғ амның арақ атыстылығ ы қ аң дай болады?

7. Азаматтық қ оғ амның қ ұ рылысы қ аң дай?

8. Азаматтық қ оғ амның белгілерін атаң ыз.